Το άνθος της νεολαίας της Φθιωτιδοφωκίδος[1], συμμετείχε στις δύο αυτές εκστρατείες μέσα από τις τάξεις της ΧΙΙΙης Μεραρχίας Στερεάς Ελλάδας με έδρα τη Χαλκίδα. Αποτελούνταν από τις εξής μονάδες:
2ο Σύνταγμα Πεζικού
3ο Σύνταγμα Πεζικού
ΧΙΙΙη Μοίρα Ορειβατικού Πυροβολικού
ΧΙΙΙο Ορεινό Χειρουργείο
ΧΙΙΙη Μοίρα Τραυματιοφορέων.
Οι στρατεύσιμοι νέοι του Τσερνοβιτίου[2] κατατάχθηκαν κυρίως σ’ αυτές τις μονάδες. Ορισμένες κλάσεις πολέμησαν μέχρι τέσσερα χρόνια. Πολλοί πότισαν με το αίμα τους τη γη της Μικράς Ασίας.
Μερικοί στρατεύσιμοι του 2ου Συντάγματος Πεζικού, οπισθοχωρώντας με την Ομάδα Νικολάου Τρικούπη, αιχμαλωτίσθηκαν κοντά στο Ουσάκ (τουρκ. Uşak) εκεί που σήμερα βρίσκεται η τεχνητή λίμνη Göğem. Η αιχμαλωσία επήλθε μετά τη φοβερή μάχη του Αλή Βεράν (16 Αυγούστου 1922). Οι αιχμάλωτοι επέστρεψαν στο χωριό με την ανταλλαγή αιχμαλώτων κατά τα τέλη του 1923 ή αργότερα.
Οι στρατεύσιμοι του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων του Νικολάου Πλαστήρα είχαν καλύτερη τύχη. Υποχωρώντας συντεταγμένα με αποστολή την κάλυψη των υπολειμμάτων του στρατού και του μικρασιατικού πληθυσμού, απέκρουσαν τις επιθέσεις του κεμαλικού στρατού. Μετά από αφάνταστη ταλαιπωρία και δοκιμασία επέστρεψαν σώοι στο χωριό.
Είναι γνωστό ότι ένας υπηρέτησε στο 3ο Σύνταγμα Πεζικού και ένας στο 33ο Σύνταγμα Πεζικού.
Πολύτιμο ντοκουμέντο για τη συμμετοχή των κατοίκων του Τσερνοβιτίου στις πολεμικές περιπέτειες αυτής της περιόδου, αποτελεί το αρχείο που άφησε ο Χρήστος Δ. Αλεξόπουλος. Στο ημερολόγιό του με τίτλο «Τα βάσανα της Ροσίας» αναγράφονται διευθύνσεις και ονόματα επιστρατευμένων. Ασφαλώς υπάρχουν κι άλλοι, τα ονόματα των οποίων δεν υπάρχουν στο αρχείο. Γι’ αυτούς εμείς οι νεότεροι ελάχιστα γνωρίζουμε σήμερα. Δυστυχώς δεν φροντίσαμε γι’ αυτό, όσο βρισκόταν ακόμη στη ζωή. Ας μας συγχωρεθεί η οποιαδήποτε παράληψη μνημόνευσης ονομάτων.
Ο Χρήστος Αλεξόπουλος (Εικ.1,2) υπηρέτησε ως εύζωνας στον 11ο λόχο του 3ου τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων του συνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα[3]. Κατέγραψε τις εμπειρίες του σε δύο σημειωματάρια, τα οποία κληροδότησαν οι απόγονοί του.
Επιδίωκε, όταν μπορούσε, να συναντά ή να αλληλογραφεί με τους συγχωριανούς του στρατιώτες. Ακούραστα κάθε φορά αναφέρει τα ονόματά τους. Αναλυτικότερα:
→ Στο Μέγα Λίμπενταλ ή Βέλικο Ντολίνσκε (ουκραν. Велнкодолинське) Ουκρανίας (27 Μαρτίου 1919): «Τότε την υμέραν εκινήν ύρθεν κι ο Δημή{τριος} Σκεπαρνάκος κε των αντάμουσα, καθός κε των Αρμιργιότην».
→ Στο χωριό Τσοπριντσί Μολδαβίας (μολδαβ. Chebruchi), μέτωπο του Δνείστερου ποταμού (21 Μαΐου 1919): «Την υμέραν τ’ Αϊ Κονσταντήν έλαβων και μίαν επιστολίν από των Γεώργιον από την Κοστάντσαν. Πρότην επιστολίν του έλαβων εις το διάστημα της Ροσίας. Κε εγνώρισα το έσιον τις υγίας του, όπου δεν εγνόριζα εις τόσου διάστιμα».
→ Όταν βρισκόταν το τάγμα του εφεδρεία στη Μαγνησία Μικράς Ασίας (τoυρκ. Manişa) (Οκτώβριος 1919), έλαβε διήμερη άδεια για Κασαμπά (τουρκ. Turgutlu), 27 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά της Μαγνησίας. Πήγε στον Κασαμπά για να δεί τους συγχωριανούς στρατιώτες. Από αυτούς έμαθε ότι ο αδελφός του Γεώργιος βρισκόταν στο Οργανλή (τουρκ. Urganli), 10 χιλιόμετρα ανατολικά του Κασαμπά. Δεν δίστασε να μεταβεί εκεί για να τον συναντήσει. Η συνάντηση περιγράφεται ως εξής:
Πρώτο σημειωματάριο: «Και τας 26 Αγίου Δημιτρίου επίρα διίμερον άδιαν δια Κασαμπά. Κε ιβρα τον Ειοάνιν (με μολύβι συμπληρώνει μακαρίτην Αλεξόπολον) και τον Τσιαγιάνιν και τον Κατσιαντόνιν κυ τον Φράγγον (με μολύβι συμπληρώνει μακαρίτη Θεώδορ) κυ τον Χάδον Κ. (με μολύβι συμπληρώνει Χάδον Κ. Λοχίαν μακαρίτη) κι τον Χάδον Θ. κι τον Ζήσιν ίδον. Κι έπιτας αναχόρισα δια Ραγανλύν τας 12 όραν νίκταν μι το τρένου. Κ’ έφτασα εις τιν 1 όραν εις Ραγανλίν [Οργανλή]. Κε ερότισα τιν όραν εκίνιν. Κι αντάμοσα έναν σκοπόν κι μι οδίγισε. Κε πίγα κε τον είβρα εις τον θάλαμον από κιμάνταν. Κι τον εκσίπνεσα τότες (με μολύβι συμπληρώνει των αδελφόν Γεώρ{γιον})! Κ’ έμινα μίαν ειμέραν εκί. Κε έπιτας αναχώρισα τιν μίαν ει όραν νίκταν και επίγα εις Κασαμπάν. Τας 28 είμαν εις Κασαμπάν. Κε τιν εικοσινέαν αναχώρισα διά Μαγνισίαν» (Eικ.3αβ).
Δεύτερο σημειωματάριο: «Και τας 26 Αγίου Δημητρίου επίρα διήμερον άδιαν από Μαγνισίαν διά Κασαμπάν. Κι αντάμοσα όλα τα πιδι{ά}! Κε των Γιάννην κι όλους τους πατριότας... Αδέ [Όμως] ο Γεώργις έμινεν αλού εις χωρίον Ραγανλίν [Οργανλή], όπου ύτων σταθμός. Κε στας 12 υ όραν εμπίκα εις το τρένω τιν νίκταν. Κε βγίκα εις την 1 όρα εις Ραγανλί. Κε κατέφικα κι ρότησα. Κε ύβρα κε των Γεώργιον την όραν εκίνην. Κε έμινα όρες 24 εκί. Και την άλιν βραδιάν της 1 όραν νίκταν έφιγα διά Κασαμπάν πίσου. Κι είβρα πάλεν τα πεδιά. Και τας 29 έφιγα πάλεν δια Μαγνισίαν» (Eικ.4).
→ Στο Γενίκιοϊ (τουρκ. Yeniköy) Μικράς Ασίας (24 Ιουνίου 1920): «Και τας 24 αντάμοσα τον Γεώργιον και τον Ιωάνην».
→ Στη Φιλαδέλφεια (τουρκ. Alaşehir) Μικράς Ασίας (16 Σεπτεμβρίου 1920): «Και τας 16 Σεπτεμβρίου αναχόρισι ο λόχος μου μίαν ιμέραν έξω από την πόλιν. Και εγώ έμινα προσκικολιμένους [προσκολυώμενος] εις 2α Πολι/χία [Πολιβολαρχία] μαζή με των Αρμεργιότην μέρες 17».
→ Μετά την ανακατάληψη του Τζεντίζ (τουρκ. Eski Gediz) και οπισθοχώρηση προς Χάν στην περιοχή Ουσάκ (30 Οκτωβρίου 1920): «Και τας 30 Οκτωμβρί{ου} αναχωρίσαμε οπίσου προς οπιστοχόρισιν, διότη δεν μπορούσαμε να σιντηριθούμε από τροφίν και από κρίου. Και φτάσαμε τας 30 το βράδυ εις τα Χάνιαν. Και εκί σινάντησα και των Γεώργιον και μου έδωκεν και 50 δραχμάς».
→ Στις 12 Ιανουαρίου 1921 έλαβε ημερήσια άδεια, για να μεταβεί σε χώρο ευθύνης του 2ου Συντάγματος Πεζικού, στην περιοχή Ουσάκ: «Κε τας 12 επίρα υμιρισίαν άδιαν δια 2 σίνταγμα. Κε έριχνι κε ένα χιόνη! Κατακλισμός μεγάλος ύτων από το χιόνη! Κι φοβάμαν να μιν με κλίσι στον δρόμον. Κε λέγω των λοχίαν μου:
-Να μίνω. Να πάγω την άλιν υμέραν.
Και μου λέγι:
-Άμα σίμερον δεν πάγις, θα την χάσις την άδιαν!
Και αποφάσισα κε πέρνω κε μία κάπαν κε πίγα λοιπόν! Και αντάμουσα των Γιάνι, των Ζήσην, των Χάδον. Κε πολά πεδιά τέλος αντάμοσα απού γνώριζα, από την Νεράϊδαν κι Λογγίτσι, Σπαρτιάν. Και καθήσαμε μαζή μέχρη τας 2 υ όραν. Εφάγαμε δε κάτη φασόλυα, όπου επίρεν ο Γιάνις. Κε αγοράσαμε κε κάτη ελές κε μίαν ρένγγαν κε φάγαμε. Κε μετά έφιγα εγώ πίσου δια τον λόχον μου». (Eικ.5).
→ Στις 9 Μαρτίου 1921, κατά την έναρξη της προέλασης προς Αφιόν Καραχισάρ (τουρκ. Afyonkarahisar και Afyon), σε παρατήρηση του λοχαγού του, επικαλέσθηκε υπερκόπωση για να περιμένει να συναντήσει τους συγχωριανούς του 2ου Συντάγματος Πεζικού: «Και μόλες ενήχτοσι και εγώ νε [ναι] μεν ύχα αποστάσι [κουραστεί] πάρα πολύ. Αλά επιδί έρχωνταν και τω 2 Σύν{ταγ}μα κοντά και ύθελον να έβρω και τ’ άλα τα πεδιά. Και να έβρω κε των Γιάννη. Αλά για να μίνω επί καλόν τρόπον δεν με αφίναν. Αλά πέφτο χάμου, έρχιτε ο λοχαγός κι μου λέγι:
-Σίκο απάνω! Γιατή έκατσες;
-Δεν υμπορό, του λέγω, κιρ-λοχαγέ!
-Δεν θα μπορέσις να βαδίσις; μου λέγι. Μίαν όραν θα βαδίσομε ακόμι, μου λέγι.
-Τόρα δεν υμπορού, του λέγω, κιρ λοχαγέ! Αλά θα ακολουθήσο, άμα θα ξεκοραστού.
-Ε, καλά! Μου λέγι. Μίνε εδώ κε θα έρθη ένα μεταγογικόν να πάρι χόρτον. Και να σου βάλε κι των γελιόν σου απάνω να έρθης.
Λοιπόν εκάθησα εγώ, όσον από έφιγεν ο λόχος. Κι πιτάζω [πετάω] των γελιόν! Και καρτέρισα το 2 Σύνταγμα, όπου έμινεν εκί. Επίγα ύβρα τον Χάδον, τον Ζήσην. Εροτάγω δια τον Γιάννι, μου λέγαν ότη έμινεν ος [ως] αστηνής [ασθενής] με τους αραπάδες [αραμπάδες]. Περιμένω… Ύβρα όλους τους πατριότες μας, αφτός ακόμι δεν εφάγγεν [εφάνηκεν]! Υ όραν επανήλθεν [πέρασε], το μεταγογικόν ύρθεν. Κε φονάζι να πάγω να βάλο τον γελιόν απάνω, αναγγαζόμινος κε εγώ να φίγω. Λιπόν έφιγα…». (Eικ.6αβ).
Βάσει λοιπόν των ονομάτων και επωνύμων, που αναγράφονται στο ημερολόγιο και της έρευνας που πραγματοποιήθηκε, συντάχθηκε ένας ονομαστικός κατάλογος των επιστρατευμένων νέων του Τσερνοβιτίου. Παραθέτουμε τα ονοματεπώνυμα κατά αλφαβητική σειρά και κατά μονάδα:
α. ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΑ ΠΟΥ ΑΝΑΦΕΡΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ:
2ο Σύνταγμα Πεζικού:
Αλεξόπουλος Γεώργιος του Δημητρίου: αδελφός του Χρήστου. Μετά τον πόλεμο επέστρεψε στο χωριό. Διετέλεσε πρόεδρος τη δύσκολη περίοδο του εμφυλίου πολέμου. Υπήρξε τραγικό θύμα της ταραγμένης αυτής περιόδου.
Ζήσης Ιωάννης του Σπύρου: μετά τον πόλεμο επέστρεψε στο χωριό. Ασχολήθηκε με την κτηνοτροφία και απεβίωσε σε βαθιά γεράματα.
Κατσαντώνης Κωνσταντίνος του Ιωάννου (1896-1988): μετά τη λήξη του πολέμου επέστρεψε στο χωριό. Σύμφωνα με μαρτυρία του εγγονού του κ.Κωνσταντίνου Ι. Κατσαντώνη «διηγήθηκε πολλές φορές και με αρκετά γλαφυρό τρόπο τις περιπέτειες και τα γεγονότα και κυρίως την αγωνιώδη προσπάθεια σωτηρίας και διαφυγής στη Χίο μετά την καταστροφή». Απεβίωσε το 1988 σε ηλικία 92 ετών.
Τσαγιάννης: Δυστυχώς δεν υπάρχουν πληροφορίες.
Φράγκος Θεόδωρος: το ίδιο με τον προηγούμενο.
Χάδος Θεόδωρος του Νικολάου (1901-1993): (Εικ.7) Πολέμησε στη Μικρά Ασία και κατόπιν μεταφέρθηκε στο μέτωπο του Έβρου, απ’ όπου και η φωτογραφία. Είναι γνωστό ότι αμέσως μετά την οπισθοχώρηση από τη Μικρά Ασία, κατόπιν εντολής του Νικολάου Πλαστήρα, αστραπιαία ο Θεόδωρος Πάγκαλος συγκρότησε στον Έβρο στρατιά 115.000 ανδρών με σκοπό την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης. Δεν επιτράπηκε όμως από τους συμμάχους Αγγλογάλλους. Ενισχύθηκε όμως η διαπραγματευτική θέση του Ελευθερίου Βενιζέλου κατά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης.
Πολύτιμη μαρτυρία για το Θεόδωρο Χάδο αποτελεί η παροχή πληροφοριών του γιού του Νικολάου Θ. Χάδου (1924-2017), που κατοικεί στον Αχινό και άκουσε πολλά από τον πατέρα του για τον πόλεμο της Μικράς Ασίας. Η μαγνητοφώνηση έγινε από τον εγγονό του Νικολάου και δισέγγονο του Θεοδώρου κ.Νικόλαο Σωκράτους, καθηγητή της γερμανικής γλώσσας. Το απομαγνητοφωνημένο κείμενο έχει ως εξής (μεταφέρεται στην καθομιλουμένη):
[…]νεοσύλλεκτους και αγύμναστους κατευθείαν στο μέτωπο στη Μικρά Ασία. Αυτοί, όταν άρχισαν οι μάχες με τα πολυβόλα, οι νεοσύλλεκτοι που λέμε, κάνανε μέσα στη λάκα σκούζοντα, φωνάζοντα, μάνα μου, ώχ σώσε μας! Οι άλλοι, οι πολύ μεγάλοι, οι παλιότεροι, φώναζαν κάτω ρε, πέστε κάτω ρε, πέστε βρε θα σας σκοτώσουν! Τίποτα, λέει, όλοι αυτοί έτρεχαν μέσα στη λάκα ξέρεις. Τους σκότωναν να πούμε και τους φέρναν κοντά οι Τούρκοι κυνηγώντας.
Μετά έγινε αυτό και είδαν οι Τούρκοι τα δύσκολα, έφεραν το στρατό που είχαν σε άλλο κράτος και πολέμαγαν, άφησαν εκείνο το μέτωπο και τους έφεραν να γλυτώσουν την πατρίδα τους από τους Έλληνες. Φέρνοντας εδώ τη δύναμη αυτή άρχισαν να υποχωρούν οι Έλληνες. (εννοεί ίσως τη συνθηκολόγηση των Γάλλων με το Μουσταφά Κεμάλ στην Κιλικία, την αποχώρηση και την παράδοση όλου του οπλισμού τους στον κεμαλικό στρατό).
Φέρνοντας εδώ τη δύναμη αυτή άρχισαν να υποχωρούν οι Έλληνες. Βρήκαν κάπου σε ένα σημείο, λέει, δυσκολία και δεν μπορούσαν να τους αντιμετωπίσουν. Ο στρατός ήταν λίγος κι έφεραν το τάγμα των ευζώνων. Επιτίθονταν οι εύζωνοι, προχώραγαν να καταλάβουν το ύψωμα, ένα βουνό. Οι Τούρκοι τους άφησαν, λέει, και μπήκαν μέσα. Και μετά τους περιλαβαίνουν, λέει, με τα πολυβόλα και τους σκοτώσανε όλους! Και από απέναντι εμείς που ήμασταν πίσω, λέει, βλέπαμε ένα θέαμα να ξαπλώνεται το μάτι, άσπριζε το βουνό από τη φουστανέλλα! Εύζωνους τους έλεγαν αυτούς ήταν το καλύτερο σώμα. Τους σκοτώσανε όλους (εννοεί ίσως την απελπιστική αντίσταση στο Καμελάρ Ντάγ και τις τεράστιες απώλειες του 5/42 Σώματος Ευζώνων, βλέπε: Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων Λαμίας και ο Νικόλαος Πλαστήρας.
Εν τοιαύτη περιπτώσει, άρχισε η υποχώρηση, κυνηγώντας και σκοτώνοντας, κυνηγώντας και σκοτώνοντας. Και αυτά τα έζησε ο πατέρας μου. Μετά, λέει φτάσαμε σε ένα ποτάμι μεγάλο, ήταν αδιάβατο και εκεί ήταν μία γέφυρα. Όσοι πρόλαβαν και πήγαν πρώτα, περάσανε στη γέφυρα. Όσοι ήρθαν μετά κι εγώ, λέει, με την παρέα μου ίσα που προλάβαμε, έπεφτε η γέφυρα κάτω, κρέμονταν, ξύλινη ήταν ή την είχαν βάλει φωτιά, προλάβαμε περάσαμε. Οι άλλοι που έρχονταν πίσω, όσοι έλεγαν ή ζωή ή θάνατος έμπαιναν μέσα μήπως περάσουν, τους έπαιρνε το ποτάμι, πάει πνίγονταν!. Κι από κοντά έρχονταν οι Τούρκοι με τα’ άλογα και με τα σπαθιά κι έσφαζαν αβέρτα! (εννοεί το ιππικό του περίφημου Φαχρεντίν πασά).
Φύγαμε, λέει, και πηγαίναμε για να αποβιβαστούμε στη θάλασσα, ήταν καράβια. Για να μπουν στα καράβια να φύγουν. Όσοι πρόλαβαν κι έφτασαν στα καράβια και τους χώραγαν από μέσα, πολλοί κρέμονταν απόξω, κρεμάζονταν κι έσκουζαν και φώναζαν και πολλοί έπεφταν μεσ’ τη θάλασσα κι έμειναν εκεί! Μετά έφταναν οι Τούρκοι με τα άλογα και μετά καθάριζαν [έσφαζαν] συνέχεια. Κι έγινε η καταστροφή δεν έμεινε κανένας. Όσοι πρόλαβαν και πέρασαν το ποτάμι και πρόλαβαν και μπήκαν στα καράβια εκείνοι γλύτωσαν. Και μάλιστα για έναν έλεγε έφτασε, λέει, το καράβι θαλά φύγει, δεν χώραγε άλλος και κόλλησε από έναν, πιάστηκε από έναν για να πάει πάνω. Κι εκείνος τραβάει το περίστροφο να τον σκοτώσει! Έλληνας τον Έλληνα! Και τον έπιασε ένας αξιωματικός και του λέει:-Δεν ντρέπεσαι ρε παλιάνθρωπε; άμα είσαι άντρας εκεί να πάς! Τουφέκαγαν οι Τούρκοι κανόνια, όπλα, πολυβόλα. Εκεί, λέει, να πάς να το τραβήξεις το όπλο, να σκοτώνεις το συνάδελφο που κρεμάστηκε για να σωθεί!
Κι έγιναν αυτές οι καταστροφές που δεν τις ξεχνάν οι Έλληνες. Ιδιαίτερα αυτοί που τα ζήσανε. Γιατί αν σου τάλεγε ένας από αυτούς που ήταν εκεί πέρα θα χαζέψεις τις τρομάρες που είδανε! Κι αυτά […].Στον Έβρο μετά ήρθαν και οχυρώθηκαν κι αυτού σταμάτησαν τους Τούρκους […].
Από το χωριό που πήγαν μαζί μία ηλικία ήταν ένας Χριστοδούλου από ’δώ (Αχινό), ήταν ένας Κουτρογιωργής, λοιπόν, Κούτρας Γεώργιος τον λέγανε από την Παλιοκερασιά. Θυμάμαι άμα αντάμωναν αυτοί, ά! ρε ’22 φώναζαν, ήταν η σειρά τους! Ήταν εκεί και έζησαν αυτή την κατάσταση. Κι άλλος ένας μπάρπας μου από την Παλιοκερασιά, γαμπρός του πατέρα μου. Εκείνος έλεγε τις ιστορίες, χάζευαν! Άμα τάκουγες αυτά που να θυμηθείς λεπτομέρεια και που σώνονται (τελειώνουν) οι λεπτομέρειες […].
Χάδος Κωνσταντίνος του Γεωργίου (;-1921): στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 278] αναφέρεται: «Χάδος Κωνσταντίνος του Γεωργίου, λοχίας, γεννηθείς εις Τσερνοβίτιον Φθιωτιδοφωκίδος, εφονεύθη 1921 Σεπτεμβρίου 24». Μετά την αποτυχία κατάληψης της Άγκυρας (Αύγουστος 1921) ο ελληνικός στρατός οπισθοχώρησε στη γραμμή Εσκί Σεχίρ-Αφιόν Καραχισάρ. Τέλη Σεπτεμβρίου ο Μουσταφά Κεμάλ διέταξε αιφνιδιαστική επίθεση κατά του Αφιόν Καραχισάρ. Η επίθεση αποκρούσθηκε από τον ελληνικό στρατό. Στη μάχη αυτή στα περίχωρα του Αφιόν Καραχισάρ σκοτώθηκε ο λοχίας Κωνσταντίνος Χάδος.
3/40 Σύνταγμα Ευζώνων:
Αλεξόπουλος Ιωάννης του Δημητρίου (;-1921): είναι και αυτός αδελφός του Χρήστου. Εδώ αντανακλάται η τραγική μοίρα της νεότερης ιστορίας μας. Τρία αδέλφια επιστρατευμένα στη μικρασιατική εκστρατεία! Ο Γιάννης αναφέρεται πιο συχνά από όλους στο ημερολόγιο. Πριν φύγει από το χωριό για τον πόλεμο, κατευθύνθηκε προς τη χαράδρα της Κανάλας, έβγαλε το πιστόλι του και πυροβολούσε στον αέρα φωνάζοντας:
-Έχε γεια Κανάλα! Έχε γεια Κανάλα!
Ο πατέρας του, ανήσυχος για τον τρόπο αυτό του αποχαιρετισμού της αγαπημένης τοποθεσίας του Γιάννη, εκδήλωσε άσχημο προαίσθημα για την τύχη του παιδιού του. Δυστυχώς επαληθεύθηκε. Ο Γιάννης στις 16 Αυγούστου 1921 έμεινε για πάντα στο Ουλού Ντάγ (τουρκ. Uludag tepesi), 65 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Άγκυρας. Όταν ο Χρήστος κλήθηκε να αναγνωρίσει τον νεκρό αδελφό του, δυσκολεύτηκε πάρα πολύ. Ήταν κατάμαυρος και καμένος από τον κουρνιαχτό της μάχης και τα εχθρικά πυρά[4].
Στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 21] αναφέρεται: «Αλεξόπουλος Ιωάννης, γεννηθείς εις Τουρκοβούνι Φθιωτιδοφωκίδος, εφονεύθη 1921, Αυγούστου 16 εις υψώματα Καλέ-Γκρότο». Αντί Τσερνοβίτι από λάθος αναγράφεται Τουρκοβούνι.
5/42 Σύνταγμα Ευζώνων:
Αλεξόπουλος Χρήστος του Δημητρίου (1897-1993): είναι ο συγγραφέας του ημερολογίου.
Αρμυριώτης Ιωάννης (Eικ.8αβ): μετά τον πόλεμο επέστρεψε στο χωριό, όπου και απεβίωσε σε βαθιά γεράματα. Σύμφωνα με μαρτυρία του εγγονού του κ.Ιωάννη Γ. Αρμυριώτη μερικές φορές, αστειευόμενος με τους νεότερους έλεγε: «-Ξέρετε που πήγα εγώ; Εκεί που δεν πήγε κανένας από σας. Πήγα στην Κόκκινη Μηλιά!».
3ο Σύνταγμα Πεζικού:
Σκεπαρνάκος Δημήτριος (Εικ.9): είναι εξάδελφος του Χρήστου Αλεξόπουλου. Σ’ αυτόν απευθύνει στίχους στις επιστολές που ανταλλάσσουν. Επέστρεψε κι αυτός στο χωριό, όπου και απεβίωσε σε βαθιά γεράματα. Το σπίτι του βρισκόταν ένα χιλιόμετρο έξω από το χωριό. Στη μνήμη μας έμεινε χαραγμένη η δύναμη και η αντοχή του. Σε μεγάλη ηλικία διήνυε πεζός καθημερινά αυτή την απόσταση για να μεταβεί στο χωριό και να επιστρέψει το βράδυ στο σπίτι του. Ο γιος του Χαράλαμπος υπήρξε πιλότος στην πολεμική αεροπορία (βλέπε φωτογραφία της ανάρτησης Η Τανάγρα των F-86 Sabre).
33ο Σύνταγμα Πεζικού:
Στάμος: το όνομά του έγινε γνωστό από τη διεύθυνσή του που αναγράφεται στο πρώτο σημειωματάριο του ημερολογίου. Στο δεύτερο σημειωματάριο αναφέρεται ως μακάριος, δηλαδή αποβιώσας.
β. ΟΝΟΜΑΤΑ ΠΟΥ ΕΝΤΟΠΙΣΘΗΚΑΝ ΑΠΌ ΕΡΕΥΝΑ ΚΑΙ ΠΑΡΟΧΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ:
Αλεξόπουλος Κωνσταντίνος του Αθανασίου (1900-1948) (Eικ.10αβ): από πληροφορία του εγγονού του κ.Κωνσταντίνου Αθ. Αλεξόπουλου: «υπηρέτησε τέσσερα χρόνια στον ελληνικό στρατό σε μονάδα του πεζικού. Τραυματίστηκε και μετά τη νοσηλεία του, σε στρατιωτικό νοσοκομείο, επανήλθε στη μονάδα του. Είναι άγνωστο σε ποιά μονάδα υπηρέτησε. Αιχμαλωτίστηκε κατά την υποχώρηση. Τον Μάϊο του 1948 δολοφονήθηκε από ομάδα ατάκτων ακροδεξιών μετά από ένδειξη ανανηψάντων αριστερών». Πιο απλά «οι κομμουνιστές τον κατηγόρησαν ως κομμουνιστή και οι δεξιοί μαυροσκούφηδες τον σκότωσαν σαν το σκυλί στ’ αμπέλι».
Ανάγνου-Χάδος Απόστολος: από πληροφορία του εγγονού του κ.Βασιλείου Χ. Ανάγνου γνωρίζουμε ότι είχε συμμετάσχει στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Απέφευγε όμως τη συζήτηση για τον πόλεμο κι έλεγε μόνο «μακάρι να μην έρθουν ξανά τέτοιες μέρες». Πέθανε στο χωριό σε μεγάλη ηλικία.
Αρμυριώτης Κωνσταντίνος του Δημητρίου (;-1922): ήταν αδελφός του Ιωάννη Αρμυριώτη. Αγνοούμε σε ποια μονάδα υπηρετούσε. Στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 32] αναφέρεται: «Αρμηριώτης Κων/τίνος του Δημ., στρατ., γεννηθείς εις Τσερνοβίκον Φθ]κιδος, απεβίωσε 1922 Αυγούστου 23 εις Ουσάκ». Το Τσερνοβίτι από λάθος αναφέρεται ως Τσερνοβίκον.
Κατά την οπισθοχώρηση, μετά τη διάρρηξη του μετώπου τον Αύγουστο του 1922, φονεύθηκε ή απεβίωσε από τραύμα στο Ουσάκ. Στο Ουσάκ εκείνες τις ημέρες δημιουργήθηκε από τους Τούρκους στρατόπεδο αιχμαλώτων ελλήνων στρατιωτών. Δεν αποκλείεται ο Κωνσταντίνος Αρμυριώτης να συνελήφθη αιχμάλωτος και να απεβίωσε στο συγκεκριμένο στρατόπεδο.
Ζήσης Ιωάννης του Αποστόλου (;-1920): ήταν επιστρατευμένος με το 2ο Σύνταγμα Πεζικού. Στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 32] αναφέρεται: «Ζήσης Ιωάννης του Αποστόλου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Τσερνοβίτσαν Φθιωτιδοφωκίδος, απεβίωσε 1920 Οκτωβρίου 15 εις ΧΙΙΙ β΄ ορεινόν χειρουργείον». Το Τσερνοβίτι αναγράφεται λανθασμένα ως Τσερνοβίτσα.
Στο βιβλίο του Κλεάνθους Μπουλαλά, Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού 1912-13, 1918-1919, 1920, Αθήναι 1921 παρατίθεται στο τέλος «Κατάστασις των ηρωϊκώς πεσόντων αξιωματικών και οπλιτών του Συντάγματος κατά τους πολέμους». Με αύξοντα αριθμό 183 αναφέρεται ο Ιωάννης Ζήσης (Eικ.11). Τραυματίσθηκε κατά τη μάχη του Τσεντίς-Χάν στις 14 Οκτωβρίου 1920. Μεταφέρθηκε στο ΧΙΙΙβ΄ ορεινό χειρουργείο της ΧΙΙΙης Μεραρχίας όπου και απεβίωσε την άλλη ημέρα.
Κούτρας Αγγελής: Στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 119] αναφέρεται: «Κούτρας Αγγελής του Ιωάννου, στρατιώτης, γεννηθείς εις Φάρσαλα Λαρίσης, απεβίωσε 1921 Αυγούστου 21 εις Β΄ αυτοκινούμενον χειρουργείον». Πρόκειται για λάθος αναγραφή του τόπου καταγωγής. Δεν πρόκειται για συνωνυμία διότι: 1) στην Παλαιοκερασιά υπάρχει οδός Αγγελή Κούτρα (πάνω από το Δημοτικό Σχολείο) και 2) έγινε διασταύρωση και τεκμηρίωση πληροφοριών από τους απογόνους του Δημήτριο Ι. Κούτρα και Κωνσταντίνο Χρ. Κούτρα, οι οποίοι πρόθυμα παρείχαν πληροφορίες για τον πρόγονό τους (τους ευχαριστούμε θερμά). Ειδικά ο Δημήτριος Ι. Κούτρας τεκμηρίωσε το γεγονός ως εξής: «αδερφός του παππού μου Χρήστου Κούτρα του Ιωάννη. Σκοτώθηκε στη Μικρά Ασία. Έχει πάρει το όνομά του η θεία μου Αγγελική Κούτρα και ο Άγγελος Κούτρας, ανηψιός του παππού μου». Ο άτυχος Αγγελής τραυματίσθηκε στις Επιχειρήσεις προς Άγκυρα τον Αύγουστο του 1921 και απεβίωσε στο χειρουργείο, όπου μεταφέρθηκε.
Κούτρας Γεώργιος: μετά τη λήξη του πολέμου επέστρεψε στο χωριό. Μετοίκησε στον Αχινό. Άγνωστο σε ποιά μονάδα υπηρετούσε. Η συμμετοχή του μας έγινε γνωστή από μαρτυρία του Νικολάου Θεοδώρου Χάδου (1924-2017), γιού του Θεοδώρου Χάδου του 2ου Συντάγματος Πεζικού, που αναφέρεται στο ημερολόγιο του Χρήστου Αλεξόπουλου. Ήταν αδελφός του Χρήστου Κούτρα, γραμματέα της κοινότητας Παλαιοκερασιάς έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Κούτρας Γεώργιος: μετά τη λήξη του πολέμου επέστρεψε στο χωριό. Μετοίκησε στον Αχινό. Άγνωστο σε ποιά μονάδα υπηρετούσε. Η συμμετοχή του μας έγινε γνωστή από μαρτυρία του Νικολάου Θεοδώρου Χάδου (1924-2017), γιού του Θεοδώρου Χάδου του 2ου Συντάγματος Πεζικού, που αναφέρεται στο ημερολόγιο του Χρήστου Αλεξόπουλου. Ήταν αδελφός του Χρήστου Κούτρα, γραμματέα της κοινότητας Παλαιοκερασιάς έως τις αρχές της δεκαετίας του 1970.
Παπαϊωάννου Δημήτριος(;): υπηρέτησε ως εύζωνας στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Συνελήφθη από τους Τούρκους και βασανίσθηκε. Επέστρεψε στο χωριό και παντρεύτηκε. Απεβίωσε σε σχετικά νέα ηλικία, αφήνοντας τη γυναίκα του χήρα με δύο παιδιά [ευχαριστώ τον κ.Κωνσταντίνο Αθ. Αλεξόπουλο για την πληροφορία].
Σκεπαρνάκος Ιωάννης του Γεωργίου: στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 235] αναφέρεται: «Σκεπαρνάκος Ιωάννης του Γεωργίου στρατιώτης εφονεύθη 1921 Ιουλίου 7 εις Ούτς-Σεράϊ». Ήταν αδελφός του Σκεπαρνάκου Δημητρίου, του 3ου Συντάγματος Πεζικού. Σύμφωνα με συγκινητική μαρτυρία του Χαράλαμπου Σκεπαρνάκου, ο πατέρας του Δημήτριος Σκεπαρνάκος είχε σε μία ντουλάπα την τρυπημένη από σφαίρες στολή του αδελφού του και μερικές φορές άνοιγε την ντουλάπα κι έβλεπε τη στολή.
Σκεπαρνάκος Ιωάννης του Γεωργίου: στον κατάλογο ονομάτων των πεσόντων [Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 235] αναφέρεται: «Σκεπαρνάκος Ιωάννης του Γεωργίου στρατιώτης εφονεύθη 1921 Ιουλίου 7 εις Ούτς-Σεράϊ». Ήταν αδελφός του Σκεπαρνάκου Δημητρίου, του 3ου Συντάγματος Πεζικού. Σύμφωνα με συγκινητική μαρτυρία του Χαράλαμπου Σκεπαρνάκου, ο πατέρας του Δημήτριος Σκεπαρνάκος είχε σε μία ντουλάπα την τρυπημένη από σφαίρες στολή του αδελφού του και μερικές φορές άνοιγε την ντουλάπα κι έβλεπε τη στολή.
Σουλιώτης Θεόδωρος: το στίγμα της συμμετοχής του στη μικρασιατική εκστρατεία ήταν εμφανές από τραύμα, που έφερε στην κάτω αριστερή σιαγόνα. Απεβίωσε σε μεγάλη ηλικία.
Χάδος Κωνσταντίνος (Εικ.12): ήταν επιστρατευμένος με το 2ο Σύνταγμα Πεζικού. Επέστρεψε στο χωριό μετά τον πόλεμο. Ήταν ψάλτης στην εκκλησία του χωριού μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Απεβίωσε σε βαθιά γεράματα.
Τέλος αξίζει να σημειωθεί ότι σε απογραφή του 1920 το Τσερνοβίτι έχει 445 κατοίκους, [Υπ’ αριθμ. 248 Φύλλον της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως, τεύχος πρώτον, εν Αθήναις τη 2 Σεπτεμβρίου 1923, σελίδα 1759, Εικ.13]. Από αυτούς τουλάχιστον 21 νέοι άνδρες πολέμησαν στα μέτωπα της Ουκρανίας και Μικράς Ασίας. Είναι γνωστό ότι 6 σκοτώθηκαν στη Μικρά Ασία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ
[1] Μερικές φορές στο παρελθόν η Φθιώτιδα ήταν ενωμένη με τη Φωκίδα σε ένα Νομό. Αρχικά το 1833 ιδρύθηκε ο Νομός Φωκίδος και Λοκρίδος με πρωτεύουσα την Άμφισσα. Το 1836-37 διαιρέθηκε στις διοικήσεις Φωκίδος και Φθιώτιδος. Το 1845 ανασυστάθηκε ο Νομός με το όνομα Φθιωτιδοφωκίδος και πρωτεύουσα τη Λαμία. Το 1899 διασπάσθηκε στο Νομό Φωκίδος και Φθιώτιδος. Το 1909 ανασυστάθηκε πάλι ο Νομός Φθιωτιδοφωκίδος. Οριστικός διαχωρισμός πραγματοποιήθηκε το 1946.
[2] Το Τσερνοβίτι, ορεινό χωριό της ανατολικής Φθιώτιδας, βρισκόταν σε υψόμετρο 920 μ. στους πρόποδες της οροσειράς της Όθρυος. Το 1920 είχε πληθυσμό 445 κατοίκους. Το 1927 μετονομάσθηκε σε Παλαιοκερασέα. Μετά το 1950 το χωριό μεταφέρθηκε χαμηλότερα στην τοποθεσία Βαλσέρα. Σήμερα έχει 424 κατοίκους (απογραφή 2001).
[3] Για το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων Λαμίας και τον Νικόλαο Πλαστήρα βλέπε τις σχετικές αναρτήσεις.
[4] Μαρτυρία Αλέξανδρου Δ. Αλεξόπουλου, όπως του την διηγήθηκε ο ίδιος ο Χρήστος Αλεξόπουλος.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) ΠΟΛΕΜΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ (1919-1921) του εύζωνα ΧΡΗΣΤΟΥ Δ. ΑΛΕΞΟΠΟΥΛΟΥ (1895-1990) του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Λαμίας.
2) Υπουργείο Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930.
3) Μπουλαλάς Κλ., Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού 1912-13, 1918-1919, 1920, Αθήναι 1921.
4) Φύλλον της Εφημερίδος της Κυβερνήσεως 248, τεύχος πρώτον, εν Αθήναις τη 2 Σεπτεμβρίου 1923.
ΕΙΚΟΝΕΣ
Εικ.1: Ο Χρήστος Δ. Αλεξόπουλος, εύζωνας στη Μικρά Ασία το 1920.
Εικ.2: Ο Χρήστος Δ. Αλεξόπουλος και η αδελφή του Πλούμπω κατά την δεκαετία του 1970 (επιχρωματισμένη φωτογραφία). Πίσω διακρίνονται ο γιός του Δημήτριος και η νύφη του Αθανασία.
Εικ.3α: Σελίδα του πρώτου σημειωματαρίου. Αναφέρει τη συνάντησή του στον Κασαμπά και Οργανλή με τους χωριανούς στρατιώτες.
Εικ.3β: Η συνέχεια της σελίδας της Εικ.3α.
Εικ.4: Οι σελίδες 65 και 66 του δευτέρου σημειωματαρίου. Περιγράφει τη συνάντησή του στον Κασαμπά και Οργανλή με τους χωριανούς στρατιώτες.
Εικ.5: Σελίδα του πρώτου σημειωματαρίου. Περιγράφεται άλλη μία συνάντησή του με τους χωριανούς στρατιώτες. Για να τους συναντήσει έλαβε ημερήσια άδεια.
Εικ.6α: Σελίδα του πρώτου σημειωματαρίου. Περιγράφεται η προσπάθειά του να συναντήσει χωριανούς στρατιώτες, κατά την έναρξη της προέλασης προς Αφιόν Καραχισάρ (Μάρτιος 1921).
Εικ.6β: Η συνέχεια της σελίδας της Εικ.6α.
Εικ.7: Ο Θεόδωρος Χάδος κάπου στη Θράκη το 1923. Αναγράφεται: ΕΝΘΥΜΙΟΝ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ 1923 ΔΟΞΑ ΤΟΥΣ[…..]ΟΜΕΝΟΥΣ.
Εικ.8α: Ο εύζωνας του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Ιωάννης Αρμυριώτης στο Αφιόν Καραχισάρ της Μικράς Ασίας. Πίσω του υπάρχει ο δικέφαλος αετός ανάμεσα σε δύο ελληνικές σημαίες, μία του πεζικού και μία του ναυτικού. Διακρίνονται οι επιγραφές: ΖΗΤΩ Ο ΣΤ{ΡΑΤΟΣ}, {Ενθύμιον} Μ. Ασίας Αφιόν {Καραχισάρ}.
Εικ.8β: Το πίσω μέρος της φωτογραφίας: CARTE POSTALE «Σας στέλνω την φοτογραφία από τας προφυλακάς και χιωνοσκεπής βουνά της Μικράς Ασίας ως ενθίμιον τον προφυλακόν. Σ{τρατιωτικόν} Τ{αχυδρομικόν} Γ{ραφείον} 922 τη 8-3-22. Ο Αδελφός σου Ι.Αρμυριώτης» ΚΙΑ.
Εικ.9: Οικογένεια Σκεπαρνάκου. Η φωτογράφισή της πραγματοποιήθηκε περίπου το 1935. Στο κέντρο ο Δημήτριος Σκεπαρνάκος.
Εικ.10α: Ο στρατιώτης Κωνσταντίνος Αθ. Αλεξόπουλος τον Μάϊο του 1922 κάπου στη Μικρά Ασία.
Εικ.10β: Το πίσω μέρος της φωτογραφίας. Αναγνώσθηκαν τα εξής: CARTE POSTALE Correspondance/Adresse «{;}-5-22. Ποληα{γ}απητί μου Αδελφή Κωσταντι{α} υγυ{α} υγυένου. Σου Στέλνο Κωρμή χωρίς ψυχύ και Σω{μα;} χωρίς έμα. Σας Στέλνο την Φωτο{γρα}φίαν μου να ενθυμέσθε εμένα. Σ{έ;} γλυκοεφιλό ο αδελφόσου ΚωνΑλεξόπ{ουλος}.
Εικ.11: Η σελίδα με το όνομα του Ιωάννη Ζήση (αύξων αριθμός 183).
Εικ.12: Αρχές της δεκαετίας 1970: αριστερά ο ιερέας π.Παναγιώτης Κολιάτος και δεξιά ο ψάλτης Κωνσταντίνος Χάδος.
Εικ.13: Το ΦΕΚ 248/Α/02-09-1923). Με α/α 81 αναγράφεται ο πληθυσμός του Τσερνοβιτίου.
ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
Εικ.1,2: Οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο του Δημητρίου Χ. Αλεξόπουλου.
Εικ.3αβ-6αβ: Οικογενειακό αρχείο του Δημητρίου Χ. Αλεξόπουλου.
Εικ.7: Οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο του Νικολάου Σωκράτους.
Εικ.8αβ: Οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο του Ιωάννου Γ. Αρμυριώτη.
Εικ.9: Οικογενειακό αρχείο Ιωάννας Β. Αλεξοπούλου.
Εικ.9: Οικογενειακό αρχείο Ιωάννας Β. Αλεξοπούλου.
Εικ.10αβ: Οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο των Κωνσταντίνου και Αλεξάνδρου Αθ. Αλεξόπουλου.
Εικ.11: Από το βιβλίο: Μπουλαλάς Κλ., Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού 1912-13, 1918-1919, 1920, Αθήναι 1921.
Εικ.12: Από το οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο του Κωνσταντίνου Ιωάν. Αλεξόπουλου.
Εικ.13: Εθνικό τυπογραφείο.
Εικ.13: Εθνικό τυπογραφείο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου