Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων Λαμίας και ο Νικόλαος Πλαστήρας

                                        5/42 ΕΥΖΩΝΩΝ

                                                   Μνήμη των πατέρων

 Στο λιγδερό σου ντουλαμά έκρυψες την Ελλάδα,

  στο φτερωτό τσαρούχι σου εκούρνιασε η ελπίδα,

    δε σ’ έπιασε στη συμφορά της φρίκης η ντραλάδα,

   ως η ψυχή σου άστραψε του χρέους φωτοβολίδα.

Το ματωμένο «αέρα!» σου υψώθηκε σταυρός,

       να προσκυνούν οι γενεές την αντρική καρδιά σου,

    ν’ ακούγεται η χλαπαταγή σαν αίνος σου αβρός,

           πού τον σιγομουρμούριζαν τα ντροπαλά παιδιά σου.

Κώστας Αβραάμ

[Πηγή: περιοδική έκδοση «Στερεά Ελλάς», τεύχος 61, Ιούνιος 1974, σελίδα 23]

1. Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων Λαμίας.

Με τον Προσωρινό Οργανισμό του 1913 (Νόμος 85 της 29^ης Νοεμβρίου 1913) συγκροτήθηκε η δομή του ελληνικού στρατού, με την οποία έλαβε μέρος στους πολέμους που ακολούθησαν (1914-1922). Το πεζικό αποτελούνταν από 42 συντάγματα, εκ των οποίων 5 ήταν ευζωνικά και 3 συντάγματα κρητών. Το σύνταγμα διαιρούνταν σε τρία τάγματα, το τάγμα σε τέσσερις λόχους, ο λόχος σε τρείς διμοιρίες και μία διμοιρία πολυβόλων. Τα συντάγματα κατανέμονταν σε 14 μεραρχίες. Η κάθε μεραρχία περιελάμβανε 3 συντάγματα. Τρεις μεραρχίες συγκροτούσαν ένα σώμα στρατού.

Το Α΄ Σώμα Στρατού με έδρα την Αθήνα περιελάμβανε την Ιη Μεραρχία με έδρα τη Λάρισα, την ΙΙα Μεραρχία με έδρα την Αθήνα και τη ΧΙΙΙη Μεραρχία με έδρα τη Χαλκίδα.

Η ΧΙΙΙη Μεραρχία αποτελούνταν από το 3^ο Σύνταγμα Πεζικού με έδρα τη Χαλκίδα, το 2^ο Σύνταγμα Πεζικού και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων με έδρα τη Λαμία.

Η Λαμία υπήρξε έδρα δύο σπουδαίων μονάδων του ελληνικού στρατού: του 2^ου Συντάγματος Πεζικού και του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Στο 2^ο Σύνταγμα Πεζικού υπηρετούσαν κληρωτοί και επιστρατευμένοι έφεδροι των νομών Φθιώτιδας, Βοιωτίας, Φωκίδας και Ευβοίας. Στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων καλούνταν οι κληρωτοί στρατεύσιμοι από τα ορεινά χωριά των νομών Φθιώτιδας, Ευρυτανίας, Φωκίδας και Βοιωτίας. Ήταν οι βουνίσιοι Ρουμελιώτες εύζωνοι, που έφεραν μέσα τους έντονη την κλέφτικη παράδοση της Ρούμελης.

Την 1^η Δεκεμβρίου 1916 το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων λόγω των φιλοβασιλικών πεποιθήσεων των αξιωματικών και οπλιτών του, κατόπιν τελεσιγράφου των Αγγλογαλλικών δυνάμεων της ΑΝΤΑΝΤ (Εικ.1), μεταφέρθηκε από τη Λαμία στη Χαλκίδα. Ήταν η περίοδος των Νοεμβριανών και του Εθνικού Διχασμού. Από τη Χαλκίδα αναχώρησε το 1918 για το μέτωπο του Στρυμόνα στη Μακεδονία.

Στις αρχές του 1919 δύο ελληνικές μεραρχίες, η ΙΙα και η ΧΙΙΙη, συνολικής δύναμης 23.551 ανδρών, αναχώρησαν από τις Ελευθερές Καβάλας για την Ουκρανία (Μεσημβρινή Ρωσία). Σκοπός της αποστολής αυτής ήταν η καταστολή της μπολσεβικικής επανάστασης. Υπό την ΧΙΙΙη Μεραρχία υπαγόταν και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Η εκστρατεία τελείωσε άδοξα εξαιτίας της συντριπτικής υπεροχής των μπολσεβίκων του атаман НикифорАлекса́ндрович Григо́рьев (=οπλαρχηγός Νικηφόρ Αλεξάνδροβιτς Γκριγκόριεφ). Η βεβιασμένη υποχώρηση πραγματοποιήθηκε προς τη σημερινή Μολδαβία και κατόπιν Ρουμανία. Στο Γαλάτσι της Ρουμανίας οι ελληνικές δυνάμεις επιβιβάστηκαν σε πλοία και μέσω Δούναβη-Μαύρης Θάλασσας-Βοσπόρου-Αιγαίου μετέβησαν στη Σμύρνη.

Στη Μικρά Ασία το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων διέπρεψε στα πεδία των μαχών και αναδείχθηκε στην πιο επίλεκτη μονάδα του ελληνικού στρατού (Εικ.2-7). Οι Τούρκοι το αποκαλούσαν Σεϊτάν ασκέρ (τουρκ. Seytanasker=ο στρατός του διαβόλου ή διαβολοστρατός) εξαιτίας του πανικού που προκαλούσε με τα αιφνιδιαστικά χτυπήματά του.

Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας αποκαλούνταν Καραπιπέρ (τουρκ. Kara Biber=μαύρο πιπέρι) εξαιτίας του μελαψού χρώματός του. Επίσης και Καρασεϊτάν (τουρκ. Kara Seytan=Μαύρος Διάβολος) εξαιτίας των απωλειών που τους προκαλούσε.

Τα αισθήματα των Τούρκων για τον Πλαστήρα και τους ευζώνους του φαίνονται από μαρτυρία Έλληνα στρατιώτη, που αιχμαλωτίσθηκε τον Αύγουστο του 1922 κοντά στο Ουσάκ:

«…Μας πλησιάζει ένας αξιωματικός με στρατιώτας φορτωμένους με δεκάδες πακέτα σιγαρέττα για να τα δώση δήθεν σε όσους θα του δώσουν την πληροφορία που ήθελε:

-Καραπιπέρ βάρ μου; (εννοούσε εάν ήταν μεταξύ των αιχμαλώτων ο Πλαστήρας. Έτσι τον έλεγαν οι Τούρκοι). Άλλος υπαξιωματικός μας ρωτούσε:

-Σεϊτάν ασκέρ βάρμου; (εννοούσε εάν είχαμε μεταξύ μας τσολιάδες-διαβολοστρατιώτες). Αυτοί τους είχαν κάψη την καρδιά! Αυτοί τους είχαν εξευτελίση σε τέτοιο βαθμό, που ενόμιζαν πως οι τσολιάδες ήσαν υπεράνθρωπα όντα.

Ομολογώ κι εγώ, τους τρόμαξα στις επιθέσεις τους τσολιάδες, κυρίως στο Τομλού Μπουνάρ˙ κι ως είδα τότε ξαφνικά ένα συμμαθητή μου της Ευαγγελικής Σχολής Σμύρνης, ντυμένο τσολιά στο Σύνταγμα του Πλαστήρα, κι ήσαν πολλοί Σμυρνιοί τσολιάδες στο Σύνταγμά του. Δοξασμένη φούντα, έγινες θρύλος.

Και δός του ο Τούρκος αξιωματικός να ερωτά όλους:

-Σεϊτάν ασκέρ, βάρ μου;

Εννοείται από κανένα μας δεν πήρε την απάντησι που περίμενε. Στο τέλος απελπίστηκε κι’ έφυγε…». (Από το βιβλίο: Σπανομανώλη Χ., Αιχμάλωτοι των Τούρκων, Αύγουστος 1922-Αύγουστος 1923, Αθήναι 1969, σελίδα 55).

Οι εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος κατείχαν ξεχωριστή θέση ανάμεσα στους συναδέλφους τους των υπολοίπων μονάδων της Στρατιάς Μικράς Ασίας. Τους περιέβαλλε ένας ιδιαίτερος θρύλος λόγω του ριψοκίνδυνου των επιχειρήσεων που αναλάμβαναν και των επιτυχημένων επιθέσεων κατά των Τούρκων. Μία τέτοια επιχείρηση, η μάχη του Τουμλού Μπουνάρ, περιγράφεται από τον εύζωνα του 5/42 Συντάγματος Χρήστο Δ. Αλεξόπουλο, το συνταγματάρχη Νικόλαο Πλαστήρα αλλά και τον Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ).

Ενδεικτικό για το πως έβλεπαν οι άλλοι Έλληνες στρατιώτες τους ευζώνους του 5/42 Συντάγματος είναι η μαρτυρία ενός στρατιώτη του πεζικού που ακολουθεί:

«Ένας μαύρος καβαλάρης

..........Κάποια μέρα είδαμε να κυκλοφορούν πολλοί εύζωνοι. Ήταν το 5/42 των Ευζώνων του Πλαστήρα, που ήρθε για ανάπαυσι από το μέτωπο. Το ευζωνικό του Πλαστήρα από τότε το περιέβαλε κάποιος θρύλος. Μου έκαναν εξαιρετική εντύπωσι αυτοί οι νευρώδεις, ηλιοκαμένοι άντρες. Είχαν αλήθεια επάνω τους κάτι το ρωμαλέο, το αντρίκιο, το ασήκικο. Εθεωρείτο η πιο εκλεχτή πολεμική μονάδα. Το «σαϊτάν ασκέρ», όπως το έλεγαν οι Τούρκοι.

Ένα άχρωμο και άτονο ηλιοβασίλεμα ξεψυχάει στον κάμπο του Αφιόν Καραχισάρ…. Στο βάθος του κάμπου δυό καβαλάρηδες καλπάζουν προς το μέρος μας μέσα σε δυό σύννεφα σκόνης. Όλο και πλησιάζουν. Ο πρώτος φαίνεται αξιωματικός, ο δεύτερος εύζωνας. Μόλις έφτασαν στην είσοδο, ο αξιωματικός αφήνει απότομα τα ηνία του αλόγου, πιάνει με τα δυό του χέρια τη σέλλα και με μια σβέλτη ακροβατική κίνησι πηδάει ολόρθος στη γή. Ένας συνταγματάρχης, ψηλός ξερακιανός, σχεδόν μαύρος, μ’ ένα τσιγγελωτό μουστάκι, με μάγουλα ρουφηγμένα. Πολύχρωμα τετραγωνάκια φιγουράρουν στο στήθος του αμπέχωνου. Τα διάσημα. Στο αριστερό μανίκι τα εξάμηνα του μετώπου. Στο δεξί τα τεθλασμένα σήματα των τραυμάτων. Με δέος σταθήκαμε κλαρίνο. ΄Ετσι ψηλός κι αγριωπός, καθώς στάθηκε μπροστά μας, μας έμπηξε το φοβερό του βλέμμα. Για να μη μας κουράζη στη στάσι προσοχής και στη στάσι του χαιρετισμού, μας άδραξε με τα στιβαρά του χέρια τα δεξιά μας χέρια και μας τα κατέβασε. Μας ρωτούσε αρκετή ώρα για την εργασία του σταδίου. Ύστερα έκανε μια βόλτα στο στάδιο. Με το συνάδελφό μου υπολογίσαμε ότι αυτός έπρεπε να ήταν ο Πλαστήρας. Πλησίασα τον τσολιά που κρατούσε τ’ άλογα και τον ρώτησα για να βεβαιωθώ.

-Ποιός είναι συνάδελφε αυτός ο συνταγματάρχης;

Ο τσολιάς φάνηκε σαν να παραξενεύτηκε για την ανόητη ερώτησί μου, για κάτι που έπρεπε να ξέρω.

-Δεν τούν ξέρτε; Ου Πλαστήρας.

Ο Πλαστήρας σε λίγο πέρασε πάλι μπροστά μας. Με την ίδια σβέλτη κίνηση ανέβηκε στο άλογό του. Το ψαρί του άλογο χοροπήδησε για λίγο. Έτσι λεβέντης, σαν Άη-Γιώργης καβαλάρης χάθηκε προς την ίδια κατεύθυνσι, προς το βάθος του μικρασιατικού κάμπου.

Ένας ποδοσφαιρικός αγώνας

…Καιρός είναι τώρα να παρακολουθήσουμε κι έναν ενδιαφέροντα ποδοσφαιρικό αγώνα μεταξύ του συντάγματος ευζώνων και της πρώτης μεραρχίας. Παρωδία ποδοσφαίρου, που προκαλούσε δέος στην αντίπαλο ομάδα των ευζώνων και γέλια στους θεατές. Οι εύζωνοι κυνηγούσαν τη μπάλλα ορμητικά σα σμήνη καμικάζι! Έντρομος ο διαιτητής έπιασε τη μια πλευρά του γηπέδου και σφύριζε χωρίς κανείς να τον ακούη. Οι αντίπαλοι των ευζώνων ποδοσφαιριστές της μεραρχίας έτρεχαν κι αυτοί ν’ αποφύγουν τη μάχη σώμα προς σώμα. Κι’ έτσι «αντιστάσεως μη ούσης» νίκησαν οι εύζωνες χειροκροτηθέντες θερμά από τους θεατές». (Από το βιβλίο: Ντούλας Κ., Ένας φαντάρος θυμάται τον Μικρασιατικό πόλεμο, Αθήνα 1976, σελίδες 45, 46, 47).

Η πολυαναμενόμενη τουρκική επίθεση εκδηλώθηκε με σφοδρό κανονιοβολισμό των ελληνικών θέσεων στις 5.30 π.μ. της 13^ης Αυγούστου 1922. Μετά από μισή ώρα εκδηλώθηκε η επίθεση του τουρκικού πεζικού. Άρχισε η μεγάλη μάχη του πολέμου της ανεξαρτησίας των Τούρκων (τουρκ. Kurtuluş Savaşı).

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων είχε διατεθεί στην ΙVη Μεραρχία Πελοποννήσου στο μέτωπο του Αφιόν Καραχισάρ. Συμμετείχε στον αγώνα υπερασπίζοντας τον τομέα Καμελάρ Ντάγ. Απέναντί του επιτίθεντο οι τουρκικές μεραρχίες 5^η Καυκάσου (τουρκ. 5^η Kafkas Tümeni, μέραρχος Halit Akmansü) και 11^η (τουρκ. 11^η Tümen, μέραρχος Ahmet Derviş).

Στις 3.00 μ.μ. τμήματα της 5^ης μεραρχίας Καυκάσου έφτασαν ως την κύρια γραμμή αντίστασης αλλά αντεπιθέσεις του 5/42 Συντάγματος τους απώθησαν με βαριές απώλειες. Στις 6.00 μ.μ. αποκρούσθηκε νέα επίθεση και πραγματοποιήθηκε ανακατάληψη υψώματος, που απωλέσθηκε από το Ι/35 Τάγμα. Στις 6.30 μ.μ. ο διοικητής του τουρκικού 4^ου Σώματος Στρατού (τουρκ. 4 Kolordu), Kemalettin Sami Gökçen, επικεφαλής 23 ταγμάτων επιτέθηκε εναντίον του υψώματος 1.710 μ.. Το ύψωμα βρίσκεται κοντά στο σημερινό χωριό Erkmen. Ακόμη και σήμερα σώζονται τα ελληνικά χαρακώματα [foto 74: Erkmentepe’de (Karatepe) Yunan mevzileri]. Η επίθεση απέτυχε με βαριές απώλειες. Αντεπιθέσεις τμημάτων του 5/42 Συντάγματος ανάγκαζαν τους Τούρκους να γυρίζουν στις θέσεις εξόρμησής τους. Αλλεπάλληλες επιθέσεις αποκρούσθηκαν με ορμητικές αντεπιθέσεις.

Στα υψώματα κοντά στο σημερινό χωριό Κιουτσούκ Καλετζίκ (τουρκ. Küçük Kalecik) το Ι/42 Τάγμα (ταγματάρχης Τσιρώνης Ανδρέας) έδωσε απεγνωσμένο αγώνα έναντι πολλαπλασίων τουρκικών δυνάμεων με βαριές απώλειες. Σε προσπάθεια ανακατάληψής του, σε ελάχιστο χρόνο το ΙΙΙ/42 Τάγμα (ταγματάρχης Τερτίκας Χαράλαμπος[1]) απώλεσε τους 500 από τους 700 άνδρες, ενώ ο Λόχος του Μικρού Επιτελείου του Συντάγματος τους 110 από τους 160. Μετά το μάταιο αυτό αγώνα, λόγω της συντριπτικής υπεροχής σε άνδρες και οπλισμό των Τούρκων, το Σύνταγμα υποχώρησε καλυπτόμενο από το ΙΙ/42 Τάγμα (ταγματάρχης Παλαντζάς Νικόλαος). Να σημειωθεί ότι οι ταγματάρχες Τσιρώνης και Παλαντζάς τραυματίσθηκαν.

Στο βιβλίο του Γιάννη Καψή "Χαμένες Πατρίδες. Από την απελευθέρωση στην καταστροφή της Σμύρνης, Γ΄ έκδοση, Αθήνα 1989", σελίδες 141, 142 & 143, παρατίθεται ομιλία του Μουσταφά Κεμάλ στην τουρκική εθνοσυνέλευση:

«Από τό τουρκικόν στρατηγείον παρηκολούθουν την άδιάκοπον υποχώρησιν του ελληνικού στρατού. Τίποτε, πλέον δεν μπο­ρούσε να τον συγκρατήση. Το ηθικόν των είχεν εκμηδενισθή, όταν έξαφνα Τούρκος αξιωματικός του ιππικού έφερε στο Στρατηγείον την απροσδόκητον πληροφορίαν, ότι έσημειώθη εις ένα σημείον άκαμπτος ελληνική άντίστασις. Το σημείο εκείνο ελέγετο 'Ερικνεν-κορυφή 1.310 του Χασάν Μπελ-και είχε μεγάλην στρατηγικήν σπουδαιότητα. Το κτυπούσαμε από το Χασάν Τεπέ. Αλλά δεν μπορούσαμε να το πατήσουμε. Ο Ρεσάτ μπέης, διοικητής τής 57ης Μεραρχίας, μου είχε δώσει τον λόγον του ότι θα το καταλάβη άντί πάσης θυσίας. Εν τούτοις, ή ελληνική άντίστασις συνεχίζεται, μολονότι, έβάλλετο υπό του ορειβατικού πυροβολικού. Κι ο Ρεσάτ ταπεινωμένος, που μέσα στην γενικήν αποσύνθεσιν του εχθρού δεν μπόρεσε να κάμψη την άντίστασιν μιας χούφτας γενναίων, τινάζει τα μυαλά του στον αέρα. Αυτοί ήσαν οι Έλληνες. Κι αυτούς δεν τους νικήσαμε....».

Την ομιλία μετέδωσε από το Παρίσι ο δημοσιογράφος Πότης Τσιμπιδάρος (ψευδώνυμο Γ. Φτέρης) του «Ελευθέρου Βήματος» σε μετάφραση από τη γαλλική εφημερίδα «Le Temps».

Τα επαινετικά λόγια του Μουσταφά Κεμάλ για τον ηρωϊσμό των Ελλήνων εντυπωσιάζουν! Ο εντοπισμός της αυθεντικής ομιλίας από τα τουρκικά αρχεία ή το πρωτότυπο κείμενο της γαλλικής εφημερίδας θα τεκμηρίωνε απόλυτα το γεγονός.

Ο Γιάννης Καψής υποστηρίζει λανθασμένα ότι απέναντι από την 57^η τουρκική μεραρχία μάχονταν το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. Όμως στο Χασάν Μπέλ (τουρκ. Cigiltepe) αμύνθηκαν ηρωϊκά δύο τάγματα του 5^ου Συντάγματος Πεζικού Τρικάλων, το Ι/5 (ταγματάρχης Ράντος Νικόλαος) και το ΙΙ/5 (ταγματάρχης Κατσιμήτρος Χαράλαμπος). Τα δύο τάγματα υποχώρησαν μετά τις 2.00 μ.μ. και τον τραυματισμό του Κατσιμήτρου στο γόνατο. Αντικαταστάθηκε από το λοχαγό Γαλή Αθανάσιο.

Γεγονός είναι πάντως ότι ο Διοικητής της 57ης Μεραρχίας Συνταγματάρχης Ρεσάτ Μπέης (τουρκ. Reşat Bey), μετά από διάλογο που είχε με το Μουσταφά Κεμάλ, αυτοκτόνησε με το ρεβόλβερ του στις 11.00 π.μ. της 14^ης Αυγούστου 1922 λόγω αδυναμίας κατάληψης του υψώματος (οι ημερομηνίες στις ελληνικές πηγές είναι με το Ιουλιανό ημερολόγιο ενώ στις τουρκικές με το Γρηγοριανό, γι’ αυτό και η διαφορά των 13 ημερών). Ο διάλογος έχει ως εξής:

«... 27 Ağustos 1922 sabahı 57. Tümen bu tepeyi kuşatmış, saat 10.30'da Mustafa Kemal telefonda komutana;

-Reşat Bey, bu önemli tepeyi ne zaman alacaksınız? Gecikmeniz genel durumu etkiliyor.

-Komutanım, yarım saat sonra alacağız.

-Başarılar diliyorum.

Mustafa Kemal (10.45):

-Düşmanın halen direndiğini görüyorum. Gözümüz o tepede, çok önemli.

-Komutanım tepeye düşman bir tümen yığmış direniyorlar. Ama alacağız komutanım, mutlaka alacağız.

Mustafa Kemal (11.00):

-Reşat Bey'i istiyorum.

-Komutanım Reşat Bey size bir mesaj bırakarak intihar etti. Okuyorum, komutanım.

-Yarım saat zarfında bu tepeyi almak için söz verdiğim halde sözümü yapamamış olduğumdan dolayı yaşayamam komutanım.

Mustafa Kemal'in gözlerinden yaşlar boşanır:

-Allah rahmet eylesin, Reşat Bey büyük bir vatanseverdir.

11.45 Başkomutanın telefonu çalar:

-Çiğiltepe alınmıştır komutanım. Yüzlerce ölüsünü bırakan düşman Sincanlı Ovası'na doğru kaçmaktadır, arz ederim.

İlgili resmi kayıt burada biter» [ο διάλογος εντοπίσθηκε στο: http://tr.wikipedia.org/wiki/Reşat_(Çiğiltepe), ημερομηνία δημοσίευσης 3 Απριλίου 2010. Αργότερα αφαιρέθηκε].

Σε ελεύθερη μετάφραση η συνομιλία αποδίδεται ως εξής:

«... το πρωί της 27^ης Αυγούστου 1922 τμήμα της 57ης Μεραρχίας είχε περικυκλώσει το λόφο, στις 10.30 ο Διοικητής Μουσταφά Κεμάλ στο τηλέφωνο:

-Ρεσάτ Μπέη, αυτό είναι σημαντικό να καταλάβετε το λόφο. Η καθυστέρηση επηρεάζει τη συνολική κατάσταση.

-Διοικητά, θα τον καταλάβουμε σε μισή ώρα το αργότερο.

-Σας εύχομαι κάθε επιτυχία.

Μουσταφά Κεμάλ (10:45):

-Βλέπω ο εχθρός, ακόμα αντιστέκεται. Τα μάτια μας βρίσκονται συνέχεια πάνω στο σημαντικό αυτό λόφο.

-Λόφος. Η εχθρική δύναμη σε ένα τμήμα αντιστέκεται λιγότερο. Αλλά θα τον καταλάβουμε, κύριε, σίγουρα.

Μουσταφά Κεμάλ (11.00):

-Θέλω τον Ρεσάτ Μπέη.

-Κύριε, ο Ρεσάτ Μπέης αυτοκτόνησε, αφήνοντας ένα μήνυμα. Σας το διαβάζω κύριε:

-Μέσα σε μισή ώρα, αν και είχα υποσχεθεί, δεν κράτησα το λόγο μου και δεν κατέλαβα το λόφο, δεν αξίζει να ζω, κύριε.

Με δάκρυα ο Μουσταφά Κεμάλ:

-Ο Θεός ας αναπαύσει την ψυχή του, ένας μεγάλος πατριώτης, ο Ρεσάτ Μπέης.

11:45 Διοικητής τμήματος αναφέρει στο τηλέφωνο:

-Çiğiltepe κατελήφθη, κύριε. Εκατοντάδες νεκρά εχθρικά σώματα, αριστερά στην πεδιάδα Sincali τρέχουν προς τα δεξιά, θέλω ενισχύσεις.

Το επίσημο αρχείο τελειώνει εδώ».

Σήμερα στο σημείο που αυτοκτόνησε ο Ρεσάτ υπάρχει μεγαλοπρεπές μνημείο. Ο τάφος του βρίσκεται στην Άγκυρα.

Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων κατά την οπισθοχώρησή του ακολούθησε την πορεία Balmahmut-Dumlupinar.

Στις 19 Αυγούστου με δυσκολία έφτασε στο Kabaklar, 13 χιλιόμετρα ανατολικά του Ουσάκ. Εκεί ενώθηκε με την Ομάδα Φράγκου (Ιη Μεραρχία Θεσσαλίας), της οποίας κάλυψε την υποχώρηση προς τα δυτικά.

Στις 22 Αυγούστου φτάνουν στη Φιλαδέλφεια (τουρκ. Alaşehir).

Από τη Φιλαδέλφεια αναχώρησε σιδηροδρομικώς για το Σαλιχλή (τουρκ. Salihli). Ως αποστολή είχε την προστασία της πόλης από το τουρκικό ιππικό. Καταυλίσθηκε στο σιδηροδρομικό σταθμό. Όμως στις 5.30 π.μ. της 23^ης Αυγούστου επιτέθηκε αιφνιδιαστικά η 1^η Τουρκική Μεραρχία Ιππικού, η οποία κατέλαβε την πόλη. Μετά από τρίωρη αντεπίθεση, σφοδρές οδομαχίες αλλά και σημαντικές απώλειες, το Σαλιχλή ανακαταλήφθηκε από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και την Ελληνική Μεραρχία Ιππικού. Ήταν η τελευταία σημαντική ελληνική νίκη και ανακατάληψη εδάφους στη Μικρά Ασία. Τον Οκτώβριο του 1925 εγκαινιάστηκε μνημείο των Τούρκων πεσόντων κοντά στο σιδηροδρομικό σταθμό, ο οποίος βρίσκεται στη δυτική είσοδο της πόλης, από την πλευρά της Σμύρνης. Σ’ αυτό αναγραφόταν τα ονόματα 23 πεσόντων Τούρκων. Σήμερα ανακαινίσθηκε από το Δήμο του Σαλιχλή και αφιερώθηκε στους πεσόντες όλων των πολέμων που διεξήγαγε η Τουρκία.

Μετά από αυτή τη μάχη οπισθοφυλακής το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων οπισθοχώρησε συντεταγμένα προς τον Τσεσμέ (τουρκ. Çeşme).

Το απόγευμα της Κυριακής 28 Αυγούστου πέρασε από τα Βουρλά (τουρκ. Urla) και την επόμενη ημέρα μπήκαν στην πόλη οι πρώτοι Τσέτες. Τα Βουρλά παραδόθηκαν στις φλόγες τα ξημερώματα του Σαββάτου 3 Σεπτεμβρίου.

Την ίδια μέρα το Σύνταγμα και ο Νικόλαος Πλαστήρας πέρασαν από τα Αλάτσατα (τουρκ. Alaçatı). Η διέλευση του Πλαστήρα περιγράφεται παραστατικά με το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής ως εξής:

«….-Που γελαστήκανε και θάρρειε ο καθένας ντως πως τα Τουρκιά δε θα τσι πειράξουνε! Τσι το ’χε λεημένο καθαρά ο Νικολής ο Πλαστήρας. Η Σμύρνη ηκαυούντανε κι ο Πλαστήρας, στσί δυό, θαρρώ, για στσί τρείς του Σταυριάτη [=Σεπτεμβρίου] ήμπε στ’ Αλάτσατα. Στου Μοσκόβη τον καφενέ ητρέξανε ούλοι να χαιρετήσουνε το Μαύρο Καβαλάρη. Τον ητρατάρανε ροσόλια [=είδος λικέρ με άρωμα από ρόδο] και γλυκά, ήδωκέν του κι ένα κοριτσάκι τά ’μορφότερα λούλουδα τα’ Αλατσάτου! Τά ’ριξεν τ’ αλό’ου του ο Πλαστήρας και τσ’ είπε:

-Φαρμάκι δώμουτε! Να φύετε, η Σμύρνη κάηκε, έρχονται οι Τούρκοι, θα σας σφάξουνε! Φύετε!

Μά πού μυαλά! Ήμπανε οι τσέτες….» (Από το βιβλίο: Κορομηλά Μ.-Καντάρας Θ., Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας, Αθήνα 1997, σελίδα 194).

Λίγο πιο κάτω έδωσε την τελευταία μάχη στη Μικρά Ασία. Σε ενέδρα στη στροφή του δρόμου προς Τσεσμέ αιφνιδίασε και σκότωσε 147 Τσέτες. Η μάχη περιγράφεται από τον εύζωνα Δημήτριο Παπανικολάου που συμμετείχε στη μάχη ως εξής:

«…..Πιο πέρα από το χωριό βγάλαμε πλαγιοφυλακές να προφυλαχτούμε από τα άτακτα στίφη, που ερχότανε σουρτά κατά χιλιάδες. Πίσω τους ερχόντανε ο Πλαστήρας, συντεταγμένος. Ανταμώσαμε μαζί όλοι και βαδίσαμε προς τα Αλάτσατα. Φθάνοντας λοιπόν σε ένα στρατηγικό μέρος που είτανε μια κοιλάδα, λέγει ο αείμνηστος και θαραλέος Συνταγματάρχης Πλαστήρας:

-Παιδιά! Εδώ πρέπει να τους δώσουμε το τελευταίο μάθημα για να μας θυμούνται!

Ήρθαν λοιπόν τμήματα και κατέλαβαν τις πιο στρατηγικές θέσεις. Τα πολυβόλα εφοδιασμένα με πολλά κιβώτια πυρομαχικών. Τους άφησαν λοιπόν και μπήκανε μέσα στην κοιλάδα. Μόλις φθάσανε σε απόσταση βολής άρχισαν οι ομοβροντίες. Και βούϊζε ο τόπος από τους κρότους. Όσοι ήτανε εμπροσθοφυλακή δεν γλύτωσε κανένας!

Έτσι τους εκδηκήθηκε για τελευταία φορά ο μαύρος καβαλάρης που τον είχαν ονομάσει. Αυτό θα πεί ανδρία και αυτοθυσία από Έλληνα αξιωματικό σαν τον Πλαστήρα, που κατόρθωσε και έφερε όλο το Σύνταγμά του μέχρι και τον Τσεσμέ. Και να επιβιβάση στο πλοίο και τον τελευταίο δραπέτη του μετώπου! Ενώ ολόκληρο Σώμα παρεδώθη και αιχμαλωτίσθηκε με χιλιάδες στρατό…» (από: Απομνημονεύματα Δημητρίου Γ. Παπανικολάου. Μέρος ΣΤ΄).

Από το λιμάνι του Τσεσμέ πέρασε απέναντι στη Χίο.

Η παρουσία του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και του «Kara Seytan» Νικολάου Πλαστήρα στη Μικρά Ασία, έμεινε έντονα χαραγμένη στη μνήμη των Τούρκων. Ως αυτουργός της πυρκαγιάς της Σμύρνης μαζί με τους Αρμένιους θεωρήθηκε ο Νικόλαος Πλαστήρας. Ακόμη και σήμερα η ανάμνησή τους προκαλεί την αναζωπύρωση παλαιών παθών, όπως φαίνεται στο άρθρο που ακολουθεί:

KARA ŞEYTAΝ

….. Bu ordunun 5/42. Evzon Tümeni Komutanı ve kötülükleri efsane haline gelmiş olan “General Nikolaos Plastiras”, Türk köylerini, kasabalarını, şehirlerini ateşe vererek, ekinleri, hayvanları, doğayı ve üzerindeki tüm Müslümanları yok ederek İzmir'e ulaştı. İşgal döneminde ve bozgun günlerinde de aynı vahşeti gösteren bu caniye, Yunanlılar “Kara Süvari” (O Mavros Kavalaris), Türkler “Kara Şeytan” derlerdi. Komuta ettiği birliğe ise, “Şeytanın Ordusu” ismi takılmıştı…..[Άρθρο του Yaşar Aksoy με τίτλο İzmir'i Kim Yaktı? (= Ποιος άναψε τη φωτιά στη Σμύρνη;) στη Yeni Haber στις 31 Μαρτίου 2009].

Το κείμενο σε ελεύθερη μετάφραση έχει ως εξής:

 Ο ΜΑΥΡΟΣ ΣΑΤΑΝΑΣ

…Αυτός ο στρατός, το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και τα δεινά που προξένησαν τα θρυλικά ευζωνικά «ο στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας», σε τουρκικά χωριά, κωμοπόλεις, πόλεις στις φλόγες, καλλιέργειες, ζώα, στη φύση, και καταστρέφοντας όλους τους Μουσουλμάνους έφτασε στη Σμύρνη. Εμφάνισε βιαιότητα κατά την περίοδο της κατοχής......, οι Έλληνες τον έλεγαν «Kara Süvari» (Ο Μαύρος Καβαλάρης), οι Τούρκοι τον έλεγαν «Kara Şeytan» (ο Μαύρος Σατανάς) …….. δόθηκε το όνομα «Στρατός του διαβόλου»........

Μετά την επιστροφή του από τη Μικρά Ασία το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων εγκαταστάθηκε και πάλι στη Λαμία.

Στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων υπηρέτησε τη θητεία του ως ανθυπασπιστής ο Γιάννης Σκαρίμπας. (Eικ.8).

Με το Νομοθετικό Διάταγμα «Περί Οργανισμού του Στρατού» (ΦΕΚ 147/31-12-1925) μετονομάσθηκε σε 42ο Σύνταγμα Ευζώνων με έδρα τη Λαμία. Το στρατόπεδό του βρισκόταν εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το ΚΕΥΠ (Κέντρο Εκπαιδεύσεως Υλικού Πολέμου) στο Παγκράτι, στο δρόμο προς το Καρπενήσι (Eικ.9,10,11). Δύναμη του Συντάγματος στεγαζόταν στο Κάστρο της Λαμίας (Eικ.12αβ,13). Ως στρατόπεδο χρησιμοποιήθηκε ο Οθωνικός Στρατώνας, το σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας. Φωτογραφικό υλικό με ευζώνους της περιόδου του Μεσοπολέμου βρίσκεται στις αναρτήσεις:

1) Δημήτριος Ανδρέου Χάδος: ένας εύζωνας δεκανέας από την Παλαιοκερασιά Φθιώτιδας (οικογενειακό φωτογραφικό αρχείο Ελευθερίου Δ. Χάδου).

2) Φωτογραφικά ενθύμια κατοίκων Κωσταλεξίου Φθιώτιδας.

3) Γράμματα απότο μέτωπο της Αλβανίας του Στυλιδιώτη Λοχία ευζώνων Στέφανου Κ. Κουφιώτη.

Στο Ι/42 Τάγμα, το οποίο στεγαζόταν στον Οθωνικό στρατώνα στο Κάστρο, υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία ο θείος μου, αδελφός της μητέρας μου, Νικόλαος Δ. Γκέκας (Εικ.14,15). Ταγματάρχη είχε τον ηρωϊκό ταγματάρχη των ευζώνων Ανδρέα Μ. Καραμέρη, καταγόμενο από το Μαρτίνο Λοκρίδας. Και στην Αλβανία το 1940-41 πολέμησε επίσης με τον Καραμέρη. Ο ταγματάρχης Καραμέρης διατηρούσε φιλική σχέση με τον παππού μου Δημήτριο Αθ. Γκέκα και πολλές φορές τον επισκεπτόταν στο Σταυρό Λαμίας. Έντονες είναι οι αναμνήσεις μου από αφηγήσεις της μητέρας μου για την παρουσία στο σπίτι τους «του αξιωματικού Καραμέρη. Ήταν στο 42, αυτό το σύνταγμα ήταν τρομερό, σ’ αυτό ήταν ο θείος σου ο Νίκος. Πηγαίναμε με τα πόδια από τη Μπεκή με τη γιαγιά σου και τις θείες σου και τον βλέπαμε στο Κάστρο, στη Λαμία. Η γιαγιά σου καθόταν πάνω στο σιδερένιο κανόνι που είναι μπροστά στο στρατώνα και περίμενε να ’ρθεί το παιδί μας. Όταν έρχονταν έπιανε τη μάνα μας και τη σήκωνε στα χέρια. Άλλες φορές έρχονταν στο χωριό με τα πόδια. Εμείς φωνάζαμε ‘έρχεται ο Νίκος μας’ κι αυτός σε μας τα μικρά έφερνε ζαχαρωτά ευζωνάκια από τα περίπτερα της Λαμίας».

Όμως τα σύννεφα του πολέμου άρχισαν πάλι απειλητικά να πυκνώνουν, αυτή τη φορά από τη Δύση. Κι επειδή το 42 Σύνταγμα Ευζώνων ήταν μονάδα πρώτης γραμμής, από τα μέσα Ιουλίου 1940 άρχισε η επιστράτευση των εφέδρων του. Στις 10 το βράδυ της 4^ης Σεπτεμβρίου 1940, υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Ιπποκράτη Παπαδημητρόπουλου, αναχώρησε σιδηροδρομικά για Καλαμπάκα. Όλος ο λαός της Λαμίας και των περιχώρων κατέκλυσε το Σιδηροδρομικό Σταθμό Λιανοκλαδίου για να ξεπροβοδίσει τους ευζώνους. Από την Καλαμπάκα με πορεία μέσω Μετσόβου μετέβη στα Γιάννενα. Υπήχθη στην VΙΙΙ Μεραχία Ηπείρου με μέραρχο τον τραυματισθέντα στη Μικρά Ασία Χαράλαμπο Κατσιμήτρο.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940 βρέθηκε στην πρώτη γραμμή μαζί με το 15^ο Σύνταγμα Πεζικού Ιωαννίνων, απέναντι από την τεθωρακισμένη ιταλική μεραρχία «Κένταυροι» (Ιταλ. Centauro). Αφού αποκρούσθηκε η ιταλική επίθεση, έφτασε μέχρι το Μάλι Σπατ του Τεπελενίου. Οι νεκροί Ρουμελιώτες εύζωνοι του αλβανικού έπους τραγουδήθηκαν με το εξής δημοτικό τραγούδι:

«Τ’ έχεις, καημένε κόρακα, που σκούζεις και φωνάζεις.

Μήνα διψάς για γαίματα, μήνα πεινάς για κρέας;

Πέτα ψηλά στο Λάμποβο, ψηλά στο Τεπελένι,

Που πολεμούν τ’ αδέρφια μας μ’ ασκέρια Ιταλιάνων.

Εκεί θα βρεις τα αίματα, εκεί θα βρεις το κρέας,

εκεί κορμάκια κείτονται ηρωικών τσολιάδων,

τσολιάδων του Τριανταεννιά και του Σαρανταδύο[2].

Δεν έχουν μάνα να τους δει, γυναίκα να τους κλάψει.

Έχουν τους όλμους συντροφιά, προσκέφαλο μια πέτρα

Και για πανωσκεπάσματα τους πάγους και τα χιόνια»[3].

Μετά την εισβολή των Γερμανών τον Απρίλιο του 1941, το 42 Σύνταγμα Ευζώνων οπισθοχώρησε προς τα Γιάννενα. Στο μαντείο της Δωδώνης παραδόθηκαν τα όπλα και το Σύνταγμα διαλύθηκε. Οι εύζωνοι επέστρεψαν στα σπίτια τους μέσα από δύσβατες ορεινές περιοχές για να αποφύγουν τις κατοχικές δυνάμεις.

Σήμερα, σε ανάμνηση της ένδοξης ιστορίας του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων, από το 1962 υπάρχει στην Πλατεία Πάρκου της Λαμίας ο ανδριάντας του Τσολιά (Εικ.16). Επίσης στο λόφο Κουκουβάγια στο Σταυρό Λαμίας αναγράφεται με μεγάλα γράμματα το ΟΧΙ, σε ανάμνηση της συμβολής του Συντάγματος στην απόκρουση της ιταλικής επίθεσης του 1940 (Εικ.17).

* * * * *

2. Πλαστήρας Νικόλαος (1883-1953) (Εικ.18,19)

Γεννήθηκε στο χωριό Μορφοβούνι Καρδίτσας στις 4 Νοεμβρίου 1883. Αφού τελείωσε το γυμνάσιο, κατατάχθηκε εθελοντής με το βαθμό του δεκανέα στο 5^ο Σύνταγμα Πεζικού Τρικάλων το 1903. Έλαβε μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα το 1905. Το 1910 εισήχθη στη Σχολή Υπαξιωματικών Κερκύρας από την οποία αποφοίτησε ως ανθυπολοχαγός το 1912. Με το βαθμό αυτό έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913. Διακρίθηκε στις μάχες της Ελασσόνας, των Γιαννιτσών και του Λαχανά. Στον Εθνικό Διχασμό συντάχθηκε με το κίνημα της Εθνικής Άμυνας, που έκανε ο Βενιζέλος στη Θεσσαλονίκη. Πολέμησε στο Μακεδονικό Μέτωπο, όπου τραυματίσθηκε και προήχθη σε ταγματάρχη. Στη μάχη του Σκρά προήχθη επ’ ανδραγαθία σε αντισυνταγματάρχη.

Στις αρχές του 1919 τοποθετήθηκε διοικητής στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή της Καβάλας και του οποίου ο διοικητής Συνταγματάρχης Κόντος παραιτήθηκε για λόγους υγείας. Με το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων συμμετείχε στη συμμαχική εκστρατεία υποστήριξης του ρωσικού «Λευκού Στρατού» στην Ουκρανία εναντίον των Μπολσεβίκων. Εκεί αρρώστησε από φυματίωση. Προήχθη σε συνταγματάρχη και κατόπιν μέσω Ρουμανίας βρέθηκε στη Σμύρνη.

Στη μικρασιατική εκστρατεία έδωσε πολλές νικηφόρες μάχες. Μετά την κατάρρευση του μετώπου τον Αύγουστο του 1922, υποχωρώντας συντεταγμένα, μάζεψε στρατιώτες από διαλυμένες μονάδες. Με το απόσπασμά του προστάτευσε τον άμαχο μικρασιατικό πληθυσμό. Γι’ αυτό και επειδή υιοθέτησε ορφανά παιδιά της Μικράς Ασίας, αγαπήθηκε ιδιαίτερα από τους πρόσφυγες. Πολλοί βάφτιζαν τα παιδιά τους με το όνομα Πλαστήρας.

Μέσω του Τσεσμέ έφτασε στη Χίο. Από εκεί μαζί με το Στυλιανό Γονατά οργάνωσαν κίνημα, υποχρέωσαν το βασιλιά Κωνσταντίνο σε παραίτηση υπέρ του γιού του Γεωργίου και σχημάτισαν επαναστατική κυβέρνηση. Μαζί με το Θεόδωρο Πάγκαλο αναδιοργάνωσε και ανασύνταξε τη Στρατιά του Έβρου. Ενίσχυσε έτσι την διαπραγματευτική ισχύ του Βενιζέλου στη Λοζάνη της Ελβετίας και περιόρισε τις απαιτήσεις του Μουσταφά Κεμάλ (Ατατούρκ). Με μία αμφιλεγόμενη απόφασή του προσήγαγε σε δίκη τους πολιτικούς και στρατιωτικούς υπεύθυνους της ήττας στη Μικρά Ασία (Δίκη των Έξι), οι οποίοι εκτελέσθηκαν στο Γουδί. Στις 16 Δεκεμβρίου 1923 οδήγησε τη χώρα σε εκλογές και παρέδωσε την εξουσία στους πολιτικούς. Αποστρατεύθηκε στις 2 Ιανουαρίου 1924 με το βαθμό του αντιστράτηγου. Για λόγους υγείας έζησε στην Ευρώπη. Το 1925 εξορίσθηκε στην Ιταλία από τη δικτατορία του Θεοδώρου Πάγκαλου, μετά την προσπάθειά του να τον ανατρέψει.

Τη νύχτα της 5^ης προς 6^ην Μαρτίου 1933 οργάνωσε κίνημα υπέρ του Βενιζέλου καθώς τις εκλογές που διεξήχθησαν, κέρδισε η αντιβενιζελική παράταξη του Παναγή Τσαλδάρη. Το κίνημα απέτυχε και ο ίδιος κατέφυγε στο εξωτερικό. Την 1^η Μαρτίου 1935 από το εξωτερικό όπου βρισκόταν, προσπάθησε πάλι να οργανώσει κίνημα υπέρ του Βενιζέλου αλλά απέτυχε και καταδικάσθηκε ερήμην σε θάνατο. Να σημειωθεί εδώ ότι στην καταστολή του κινήματος στο Στρυμόνα ποταμό, συμμετείχε και η παλιά του μονάδα, το 42^ο Σύνταγμα Ευζώνων Λαμίας υπό τη διοίκηση του συνταγματάρχη Πάνου Ραπτοδήμου από την Υπάτη[4].

Κατά την διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου το 1940 έγραψε επιστολή προς την ελληνική κυβέρνηση, με την οποία την καλούσε να συνθηκολογήσει με την Ιταλία. Η επιστολή αυτή αργότερα του στοίχισε πολιτικά. Μετά την απελευθέρωση και τα «Δεκεμβριανά» ο Πλαστήρας διορίζεται πρωθυπουργός στις 3 Ιανουαρίου 1945. Επί πρωθυπουργίας του υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας, σύμφωνα με την οποία ο ΕΛΑΣ παρέδωσε τον οπλισμό του, πλην του καπετάνιου Άρη Βελουχιώτη και των ανδρών του. Παραιτήθηκε στις 10 Απριλίου 1945 εξαιτίας της δημοσίευσης σε εφημερίδα της προαναφερθείσας επιστολής, με την οποία ζητούσε συνθηκολόγηση με την Ιταλία το 1940.

Στις 15 Απριλίου 1950 σχημάτισε κυβέρνηση συνασπισμού μέχρι τις 21 Αυγούστου 1950. Το ίδιο και από 1 Νοεμβρίου 1951 μέχρι τις 11 Οκτωβρίου 1952. Κατά τη διάρκεια των δύο αυτών κυβερνήσεων Πλαστήρα η Ελλάδα εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ και απεστάλη εκστρατευτικό σώμα στην Κορέα. Στις εκλογές της 16^ης Νοεμβρίου 1952 νικητής ανεδείχθη ο στρατάρχης Παπάγος.

Στις 3 Μαρτίου 1953 το κόμμα του Πλαστήρα διασπάται. Ο ίδιος σε ηλικία 70 ετών, καταβεβλημένος από αλλεπάλληλα καρδιακά και εγκεφαλικά επεισόδια, θα αφήσει την τελευταία του πνοή στις 26 Ιουλίου 1953, εξαιτίας ενός νέου καρδιακού εμφράγματος. Στην κηδεία του δόθηκε επίσημος χαρακτήρας, πράγμα ασυνήθιστο για την εποχή εκείνη. Παραβρέθηκε ο βασιλιάς Παύλος και όλος ο πολιτικός κόσμος. Με διαταγή του πρωθυπουργού και παλιού συμπολεμιστή του στη Μικρά Ασία, Αλεξάνδρου Παπάγου οι σημαίες αναρτήθηκαν μεσίστιες. Παλιοί εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος εθεάθησαν στην κηδεία να θρηνούν πάνω από τη σωρό του συμπολεμιστή τους.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Στη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 6, σελίδα 453 αναφέρεται: «Τερτίκας Χαράλαμπος του Αποστόλου, αντισυνταγματάρχης πεζικού γεννηθείς το 1879 εν Παλαιοχώρα Καρδίτσης, μετείχε των πολέμων 1912-13 και 1917-23».

[2] Είναι οι τσολιάδες του 39 Συντάγματος Ευζώνων Μεσολογγίου υπό τον Θρασύβουλο Τσακαλώτο και του 42 Συντάγματος Ευζώνων Λαμίας υπό τον Ιππόλυτο Παπαδημητρόπουλο και κατόπιν Γεώργιο Παπαγεωργίου.

[3] Το τραγούδι αυτό το έλεγε η μητέρα μου για τον νεκρό αδελφό της Νικόλαο Δ. Γκέκα (Εικ.14). Τραυματίσθηκε στις 27 Μαρτίου 1941 στο Μάλι Σπάτ Τεπελενίου από θραύσμα ιταλικής οβίδας. Μεταφέρθηκε στο Πεδινό Χειρουργείο Βουλιαρατίου. Εκεί απεβίωσε λίγες μέρες αργότερα. Ετάφη στο Βουλιαράτι, όπου σήμερα βρίσκεται ο τάφος του. Οφείλω προσωπικά θερμές ευχαριστίες στον κ.Αγαθοκλή Παναγούλια για την πολύτιμη προσφορά του στη φροντίδα και ανάδειξη του Στρατιωτικού νεκροταφείου Βουλιαρατίου, μεταξύ αυτών και του τάφου του θείου μου.

[4] «Πάνος Κ. Ραπτοδήμος (1890-1950): Γεννήθηκε στην Υπάτη. Οι γονείς του ονομαζόταν Κώστας και Θωμαή. Εισήλθε στη Σχολή Ευελπίδων και ακολούθησε τον στρατιωτικό κλάδο. Με το βαθμό του συνταγματάρχη ήταν διοικητής του ιστορικού 42 Συντάγματος Ευζώνων στη Λαμία, την περίοδο 1935-38. Συμμετείχε στην αλβανική εποποιΐα, διευθύνοντας σημαντικό τμήμα των πολεμικών επιχειρήσεων. Έφτασε στο βαθμό του στρατηγού. Στις 24-8-1933 νυμφεύτηκε στην Υπάτη τη Χριστίνα Παπασταμάτη, του Γεωργίου και της Αγγελικής, που γεννήθηκε στα 1909 στις Μεξιάτες. Απέκτησαν 2 παιδιά, τον Κωνσταντίνο (1935) και τη Θωμαή-Φιλομήλα (1937). Ο Πάνος Ραπτοδήμος ή Ραφτοδήμος πέθανε στις 28-4-1950 σε ηλικία 60 ετών. Μια οδός της Λαμίας στην περιοχή Ανθέων (Μύλοι Κρόκου-Μουζέλη) φέρει το όνομά του.».

Το απόσπασμα με το βιογραφικό σημείωμα για το συνταγματάρχη Πάνο Ραπτοδήμο προέρχεται από το άρθρο του Κώστα Αθ. Μπαλωμένου, Απασχόληση και επαγγέλματα στη ζώνη της ενορίας του Ι.Ν.Ευαγγελισμού της Θεοτόκου («Ευαγγελιστρίας») Λαμίας (την περίοδο 1923-1971), σελίδες 239-292, Φθιωτικά Χρονικά 31 (2010).

ΕΙΚΟΝΕΣ

 Εικ.1: Εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ (φύλλο Σαββάτου 3 Δεκεμβρίου 1916, σελίδα 2): το τελεσίγραφο των δυνάμεων της Αντάτ. Στο τεχνικό σημείωμα διατάσσεται η μεταφορά του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων από τη Λαμία στη Χαλκίδα. [ΠΗΓΉ: Κούκουνας Δ., Τα Νοεμβριανά 1916. Η εφημερίδα «Εμπρός» από 11 Νοεμβρίου μέχρι 15 Δεκεμβρίου 1916. Σειρά: «Ιστορικός Τύπος» 4, Αθήνα 2007, σελίδα 96].

 Εικ.2: Άνδρες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στη Μικρά Ασία. Εμπρός και δεξιά διακρίνεται ο αξιωματικός τους (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΉ: Αβτζιγιάννης Κ., Εκστρατεία στην Ουκρανία. Η ελληνική συμμετοχή στον ρωσικό εμφύλιο. Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες» 44, Αθήνα 2005, σελίδα 36].

Εικ.3: Απονομή Πολεμικού Σταυρού Γ΄ τάξεως σε Λοχία του Συντάγματος. [ΠΗΓΉ: Περιοδική έκδοση ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ 15 (2008), σελίδα 110]. Περισσότερα βλέπε: Απονομή Πολεμικού Σταυρού Γ΄ τάξεως στο Στυλιδιώτη Λοχία του 5/42 Συντάγματος ΕυζώνωνΛαμίας Σπύρο Μωράτη.

 Εικ.4: Μικρά Ασία 19 Φεβρουαρίου 1922: εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος στα χαρακώματα. Τέταρτος από δεξιά, διακρίνεται ο ανθυπολοχαγός τους. Είναι οπλισμένοι με τυφέκια Μάνλιχερ (Mannlicher-Schoenauer M 1903). Ο πρώτος εύζωνας από αριστερά που δεν φαίνεται, φέρει οπλοπολυβόλο γαλλικής κατασκευής Σωσά (CSRG Chauchat) (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997, σελίδα 103].

 Εικ.5: Μικρά Ασία 8 Νοεμβρίου 1921: εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος καθισμένοι γύρω από τη φωτιά, σκεπασμένοι με τις βαριές κάπες τους, ακούνε τον ανθυπολοχαγό να τους διαβάζει απόσπασμα από κάποιο βιβλίο (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997, σελίδα 98].

Εικ.6: Σαλπιγκτής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στη Μικρά Ασία. Φέρει αραβίδα Μάνλιχερ (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997, σελίδα 97].

Παρατίθεται εδώ μαρτυρία του κ. Κώστα Αλπόγλου σχετικά με το Στυλιδιώτη σαλπιγκτή του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων Κώστα Νταβέλη, όπως τη δημοσίευσε στην Ομάδα ΣΤΥΛΙΔΟΣ ΕΝΘΥΜΗΜΑΤΑ (δημοσίευση 13^ης Απριλίου 2014):

«Τον Μάρτιο του 1950 ή Σεπτέμβριο 1951, στα πλαίσια της προεκλογικής του εκστρατείας, επισκέφθηκε την Στυλίδα ο αρχηγός της Ε.Π.Ε.Κ. Νικόλαος Πλαστήρας, ο Μαύρος Καβαλάρης, διοικητής του θρυλικού 5/42 συντάγματος ευζώνων, στην Μικρασιατική εκστρατεία. Για κάποιους άγνωστους λόγους, δεν του διέθεσαν αίθουσα για να απευθυνθεί στους κατοίκους και ο Δημήτριος Κουσβελάρης (Τσαντούρας) πατέρας του Αλέκου Κουσβελάρη, του έφερε ένα στρογγυλό σιδερένιο τραπέζι και μία καρέκλα, για να ανέβη και να μιλήσει στους κατοίκους.

Μετά την ομιλία του, τον πλησίασαν πολλοί για να τον χαιρετήσουν, μεταξύ αυτών και ο Κώστας Νταβέλης (Κατσαμάκας), ο οποίος έσκυψε να του φιλήσει το χέρι. Ο Ν. Πλαστήρας τον ανασήκωσε, τον αναγνώρισε και του είπε:

-εσύ είσαι βρε Νταβέλη; ζεις;

και απευθυνόμενος στους γύρω, είπε:

-ήταν ο καλύτερος σαλπιγκτής μου στο σύνταγμα, με ακολουθούσε παντού, κρατώντας την ουρά του αλόγου μου».

Εικ.7: Από την αθλητική ιστορία του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. αξιωματικοί και εύζωνοι αθλητές στη Μικρά Ασία. Ο υπ’ αριθμ. 1 είναι ο Νικόλαος Πλαστήρας και ο υπ’ αριθμ. 2 είναι ο Μέραρχος της ΧΙΙΙης Μεραρχίας Κωνσταντίνος Μανέτας:

«                                                                               Η  Ν Ι Κ Η

       Η ΟΛΥΜΠΙΑΚΗ

ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΙΣ

ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΗ-ΑΘΛΗΤΙΚΗ-ΓΥΜΝΑΣΤΙΚΗ-ΣΧΟΛΙΚΗ ΚΑΙ ΟΛΩΝ ΤΩΝ SPORTS ΞΗΡΑΣ, ΘΑΛΑΣΣΗΣ ΚΑΙ ΑΕΡΟΣ

Εκδίδεται κατά μήνα εν Αθήναις συνεργασία των ειδικοτέρων λογίων, φιλάθλων, γυμναστών και πρωταθλητών

ΙΔΡΥΤΗΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΦΕΤΣΗΣ

Καθηγητής της Γυμναστικής

ΕΤΟΣ Γ΄. ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β΄. ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1922-ΤΕΥΧΟΣ 2

Ο Ι  Η Ρ Ω Ε Σ

          Ο Πανελλήνιος, ο Εθνικός, ο Πανιώνιος και ο Πειραϊκός εις την πρώτην γραμμήν του Μικρασιατικού Μετώπου. Οι θρυλικοί Τσολιάδες μας του 5-42 Συντάγματος του ΠΛΑΣΤΗΡΑ. Έπειτα από αγώνας αθλητικούς που ετέλεσεν η 13 Μεραρχία, μετά το σάρωμα του εχθρού. Εις την α΄ σειράν ίστανται οι υπεραθληταί του Στρατού μας. Αρ. 2 ο Μέραρχος κ.Κ.Μανέτας, αριθ. 1 ο Συνταγματάρχης κ.Πλαστήρας, αρ.3 ο Αρχίατρος κ.Χ.Χριστόπουλος (πρωταθλητής του Πανελληνίου), αρ.4 ο έφ. Υπολοχαγός Λουκάς Μαναίος (πρωταθλητής του Εθνικού),

          5. Γ.Μπαλατσόκης, 6.Δ.Κουκουματός, 7.Π.Ρετέλλας, 8.Β.Καραμπόρσας, του Πανιωνίου-9.Α.Μπούτσικος, 10.Γ.Παπαγρηγορίου, 11.Ν.Κότσας, 12.Ν.Παπαβασιλείου, 13.Άγγ.Ντάνης. 14,Κ.Παπαδούκας. 15.Ι.Παπαλουκάς. 16 Κάνιος Ευθ. 17.Χ.Τσάμης, 18.Γ.Καπερώνης, 19.Γεώργιος Ζαχαρόπουλος, 20.Ι.Καρβούσης, 21.Μ.Κουτουμπής του Εθνικού, 22.Χ.Μαυρίκης του Πειραϊκού, 23.Αθ.Μαστροκοστόπουλος, 24.Θ.Ρέρρης του Πανιωνίου και 25.Γεώργιος Κότσιας του Πανελληνίου.

         

          Σημ. Ο πρωταθλητής του κόσμου παραχωρεί την σελίδα του ταύτην την υπό του περιοδικού καθορισθείσαν δι’ αυτόν, χάριν των πρωταθλητών της Ελληνικής Ελευθερίας». [ΠΗΓΗ: Περιοδική έκδοση «η λέξη» 112 (Νοέμβρης-Δεκέμβρης ’92) Μνήμη Μικράς Ασίας, Αφιέρωμα, Αθήνα 1992, σελίδα 832.].

 Εικ.8: Ο Γιάννης Σκαρίμπας στο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων. [ΠΗΓΗ: Ηλίας Πετρόπουλος, Η φουστανέλα, Αθήνα 1993, σελίδα 17].

Εικ.9: Εύζωνοι του 42 Συντάγματος παρουσιάζουν όπλα στο Ηρώο του συντάγματος στη Λαμία (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Υπουργείον Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 236].

Εικ.10: Εύζωνοι του 42 Συντάγματος παρουσιάζουν όπλα στην πλατεία Διάκου στη Λαμία. Διακρίνεται πρώτος ο διοικητής του Ιωάννης Γαρδίκης με τα παράσημα στο στήθος. Το πλήθος των παρασήμων δικαιολογείται μάλλον από τη συμμετοχή του στη Μικρασιατική εκστρατεία. Δεξιά και αριστερά κατώτεροι αξιωματικοί. Πίσω τους δεσπόζει το άγαλμα του Αθανασίου Διάκου (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Υπουργείον Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930, σελίδα 201].

Εικ.11: Εύζωνοι του 42 Συντάγματος λίγο πριν τον πόλεμο του 1940. Στη μέση τους φέρουν και οι δύο τη μακριά ξιφολόγχη του Μάνλιχερ στη θήκη της. Αριστερά ο Γεώργιος Ευαγγ. Κυροδήμος («Καλογιώργος») από το Σταυρό Λαμίας. [ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Ευαγγέλου Γ. Κυροδήμου].

 Εικ.12α: Εύζωνοι στο Κάστρο της Λαμίας. Επάνω δεξιά: Φρούριον 1938. [ΠΗΓΗ: ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΨΗ ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ].

Εικ.12β: Στην πίσω πλευρά της προηγούμενης φωτογραφίας: Ενθύμιον Στρατού 15 Μαΐου 1938, Λοχίας Πλατανιάς, Λοχίας Ασιμάκης, Στρατιώται Ποντικόπουλος, Παπής, Ρέπης(?), Μπλασταράς, Μπελαίτης, Μπέσκος(?), Λιάτσος, Αυγερινός, Ρούτσας, Στεργίου, Μωραίτης, Χαραλαμπογιάννης, Κόκινος, Τσιγγόπουλος, Αγγέλης, Βαλατσός, Σκαρμούτσος, Γαλανός, Τσιρώνης, Μαλαβέτας, Φωτόπουλος, Τάταρης, Καρσίτσος, Δημιτρέλος, Πλέσας, Αστρακάς, Μαντσαβίνος, Αγγελόπουλος, Τσαμπός, Ριτσογιάννης, Μαυραγάννης, Ζυγογγιάννης, Ζούπας [ΠΗΓΗ: ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΨΗ ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ].

 Εικ.13: Εύζωνοι στο Κάστρο της Λαμίας. Επάνω δεξιά: Φρούριον. Στην πίσω πλευρά της φωτογραφίας: Ενθύμιον Στρατού 10 Μαΐου 1938, Λοχίας Ασημάκης, Δεκανεύς- Βούτσος, Μουστάκας, Στρατιώται Ποντικόπουλος, Τσιγγόπουλος, Φλώρος, Ζυγογγιάννης, Μουστάκας, Κόπανος, Στεργίου, Αστρακάς, Τσούσης. [ΠΗΓΗ: ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΨΗ ΦΘΙΩΤΙΔΟΣ].

Εικ.14: Εύζωνοι στο Κάστρο της Λαμίας: αριστερά ο Νικόλαος Δ. Γκέκας («Ταγγούλας», θείος μου, αδελφός της μητέρας μου Ευσταθίας Γκέκα-Αλεξοπούλου) και δεξιά ο φίλος και συγχωριανός του Γεώργιος Κυροδήμος («Ασχημογιώργος»). Ο πρώτος, βαρέως τραυματίας, απεβίωσε στις 4 Απριλίου 1941 στο Σ1 Πεδινό Χειρουργείο Βουλιαρατίου. Ο δεύτερος απεβίωσε κατά τη δεκαετία του ’90 σε μεγάλη ηλικία στο χωριό τους Σταυρός Λαμίας. [ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου].

 Εικ.15α: Η πρώτη σελίδα του στρατιωτικού βιβλιαρίου (paybook) του Νικολάου Δ. Γκέκα με τη σφραγίδα του 42 Συντάγματος Ευζώνων και την υπογραφή του διοικητή του. [ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου].

Εικ.15β: Σελίδες του στρατιωτικού βιβλιαρίου (paybook) του Νικολάου Δ. Γκέκα με αριθμό βολών. [ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου].

Εικ.16: Ο ανδριάντας του εύζωνα στην πλατεία Πάρκου της Λαμίας. Στα χέρια του κρατάει το Μάνλιχερ. Πατάει πάνω σε πέτρινο βάθρο, το οποίο συμβολίζει την ικανότητα των ευζώνων να πολεμούν σε δύσβατα ορεινά μέρη. Στη βάση υπάρχει πάνω σε μαρμάρινη πλάκα η επιγραφή: «ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΑ ΠΟΛΕΜΙΣΤΗ». [ΠΗΓΗ: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου].

Εικ.17: Ο λόφος Κουκουβάγια απέναντι από το Σταυρό Λαμίας. Στο κέντρο του καθαρού από ξερόχορτα μέρος του διακρίνεται αμυδρά το ΟΧΙ. Από ψηλά είναι πιο ευδιάκριτο. [ΠΗΓΗ: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου].

Εικ.18: Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. Οι γωνίες στο αριστερό μπράτσο του σημαίνουν 5 χρόνια υπηρεσίας στο μέτωπο (10 γωνίες Χ 6 μήνες), δηλαδή κάθε γωνία αντιστοιχεί σε ένα εξάμηνο στο μέτωπο. Τα διακριτικά αυτά χρησιμοποιήθηκαν πρώτα στο στρατό της Άμυνας, που οργάνωσε ο Βενιζέλος στο κράτος της Θεσσαλονίκης το 1917. Μετά την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον ίδιο, επεκτάθηκαν στο στράτευμα όλης της ελληνικής επικράτειας. Να σημειωθεί ότι οι γωνίες στο δεξιό μπράτσο σημαίνουν αντίστοιχα πολεμικά τραύματα. [ΠΗΓΗ: Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997, σελίδα 115].

 Εικ.19: Ο συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας έφιππος κάπου στη Μικρά Ασία. Με το δεξί του χέρι κρατάει κιάλια ενώ με το αριστερό τα γκέμια του αλόγου του. Το άλογο είναι λάφυρο από την εκστρατεία στην Ουκρανία. Τον ακολουθούν δύο εύζωνοι του έφιππου ευζωνικού με τα Μάνλιχερ στον ώμο τους (επιχρωματισμένη φωτογραφία). [ΠΗΓΗ: Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997, σελίδα 117].

Ο εύζωνας δεξιά είναι ο υπασπιστής του Νικολάου Πλαστήρα ανθυπασπιστής Κωνσταντίνος Καραμάνος (1897-1977). Αυτόν έστειλε ο Πλαστήρας στον Τρικούπη προτείνοντας σχέδιο διαφυγής στις 17 Αυγούστου 1922, το οποίο όμως απέρριψε ο Τρικούπης.

Η επιβεβαίωση για την ταυτότητα του εύζωνα έρχεται από τον εγγονό του Νικόλαο Ι. Καραμάνο, τον οποίο και ευχαριστούμε για την επικοινωνία «......ο τότε ανθυπασπιστής επ’ ανδραγαθία και κατόπιν ανθυπολοχαγός επ’ ανδραγαθία γεννήθηκε στη Μακρινή Δωρίδος το 1897 και πέθανε εκεί το 1977. Το 1915 σε ηλικία 18 ετών κλήθηκε στο στρατό και παρέμεινε 7 χρόνια στο πλευρό του Πλαστήρα, παίρνοντας μέρος στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην Εκστρατεία στην Ουκρανία και τέλος στη Μικρασιατική Εκστρατεία. Παρουσιάστηκε απλός στρατιώτης και στο πεδίο της μάχης λάμβανε προαγωγές. Αργότερα, έλεγε σε όλους τις ιστορίες του από τον πόλεμο. Επέμενε όμως να μην αναφέρει τι ακριβώς συνέβη στις 17 Αυγούστου, αφού ένιωθε κατά κάποιον τρόπο συνυπεύθυνος της καταστροφής που ακολούθησε, μη δεχόμενος ο υποστράτηγος Τρικούπης το σχέδιο διαφυγής που του παρουσίαζε κατ’ εντολήν του συνταγματάρχη Πλαστήρα. και ακολούθησε ο αποδεκατισμός του στρατεύματος». [ΠΗΓΗ: σχόλιο στην ανάρτηση Αύγουστος 1922: Σε 15 μέρες κατεστράφη ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Αβτζιγιάννης Κ., Εκστρατεία στην Ουκρανία. Η ελληνική συμμετοχή στον ρωσικό εμφύλιο. Σειρά «Πολεμικές Μονογραφίες» 44, Αθήνα 2005.

2) Αβτζιγιάννης Κ., Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922. Σειρά «Πολεμικές Μονογραφίες» 11, Αθήνα 2001.

3) Αρχείο της Π.Σ.Δέλτα Β΄, Νικόλαος Πλαστήρας: Εκστρατεία Ουκρανίας, Κίνημα 6^ης Μαρτίου 1933, Αλληλογραφία. Επιμέλεια Π.Α.Ζάννας, Αθήνα 1979.

4) Βακάς Δ., Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελ. Κ. Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης, Αθήναι 1965.

5) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, Το ελληνικόν εκστρατευτικόν σώμα εις Μεσημβρινήν Ρωσίαν (1919), Αθήναι 1955.

6) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Ο ελληνικός στρατός εις την Σμύρνην (Μάϊος 1919- Μάϊος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991).

7) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Επιχειρήσεις Φιλαδελφείας-Προύσης-Ουσάκ (Ιούνιος-Νοέμβριος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991).

8) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Επιχειρήσεις Φιλαδελφείας-Προύσης-Ουσάκ (Ιούνιος-Νοέμβριος 1920), Σχεδιαγράμματα, Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1986).

9) Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922), Επιθετικαί Επιχειρήσεις Δεκεμβρίου 1920-Μαρτίου 1921, Αθήναι 1963 (Ανατύπωση 1986).

10) Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ιστορία του ελληνικού στρατού 1821-1997, Αθήνα 1997.

11) Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Το Τέλος της Εκστρατείας – Α΄, Υποχωρητικοί Αγώνες των Α΄ και Β΄ ΣΣ , Αθήναι 1962.

12) Γονατάς Στ., Απομνημονεύματα εκ του στρατιωτικού και πολιτικού δημοσίου βίου του από του 1897 μέχρι του 1957, Αθήναι 1958.

13) Γρηγοριάδης Φ., Διχασμός-Μικρά Ασία 1909-1930, Ιστορία μιας εικοσαετίας, τόμοι Α΄,Β΄, Αθήναι 1971.

14) Ένωση Ρουμελιωτών Βορείου Ελλάδος, Ημερολόγιο 2005, Θεσσαλονίκη 2005.

15) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ (από το 1913 ως το 1941), Αθήνα 2000.

16) Καντερές Δ., Μικρά Ασία 1921. Τα λάθη που οδήγησαν στην καταστροφή. Άρθρο στο περιοδικό Πόλεμος και Ιστορία 98, σελίδες 18-29, Αθήνα 2006.

17) Καραβία Μ., Οδησσός. Η λησμονημένη πατρίδα, Αθήνα 1998.

18) Καρύκας Π., Εθνικός Διχασμός 1915-1922. Σειρά «Πολεμικές Μονογραφίες» 33, Αθήνα 2003.

19) Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001.

20) Καψής Ι., Χαμένες Πατρίδες. Από την απελευθέρωση μέχρι την καταστροφή, Αθήναι 1962.

21) Κοντογιάννης Π., Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, 1921, Επανέκδοση 2000.

22) Κορομηλά Μ.-Κονταράς Θ., Ερυθραία, ένας ευλογημένος μικρόκοσμος στην καρδιά της Ιωνίας, Αθήνα 1997.

23) Κούκουνας Δ., Τα Νοεμβριανά 1916, Η εφημερίδα «Εμπρός» από 11 Νοεμβρίου μέχρι 15 Δεκεμβρίου 1916. Σειρά «Ιστορικός Τύπος» 4, Αθήνα 2007.

24) Λυμπερόπουλος Χ., Εύζωνοι. Οι πολεμιστές του θρύλου και της ιστορίας, Αθήνα 1996.

25) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Πυρσός/Δρανδάκης/Φοίνιξ, 1926-1934, 24 τόμοι, συμπλ. το 1965 (4 τόμοι συμπληρωμάτων και ειδικός τόμος ΕΛΛΑΣ).

26) Μεταξάς Ι., Το προσωπικό του ημερολόγιο, τόμος 3 (1921-1932). Επιμέλεια Παν. Μ. Σιφναίος, Αθήναι 1964.

27) Μπουλαλάς Κ., Ιστορία 2^ου Συντάγματος Πεζικού 1912-1913,1918-1919,1920, Αθήναι 1921.

28) Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997.

29) Ντούλας Κ., Ένας φαντάρος θυμάται (τον μικρασιατικό πόλεμο), Αθήνα 1976.

30) Παναγάκος Π., Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Αθήναι 1960.

31) Πεπονής Ι., Νικόλαος Πλαστήρας στα γεγονότα 1909-1945, Θεσσαλονίκη χ.χ.

32) Petsalis-Diomidis N., Greece at the Paris peace conference (1919),

Thessaloniki 1978.

33) Προκοπίου Σ., Σαν ψέματα και σαν αλήθεια. Τα τελευταία χρόνια. Μικρασιατικόν ιστορικόν μυθιστόρημα με εικόνας, Αθήναι 1928.

34) Σαράφης Στ., Ιστορικές Αναμνήσεις (από τα παιδικά χρόνια ως την κατοχή), Αθήνα 1952.

35) Σπανομανώλης Χ., Αιχμάλωτοι των τούρκων. Αύγουστος 1922-Αύγουστος 1923, Αθήναι 1969.

36) Σπυρίδωνος Γ., Πόλεμος και ελευθερία. Η μικρασιατική εκστρατεία όπως την είδα, Αθήναι 1957.

37) Συλλογικός τόμος: Ελληνικοί Πόλεμοι, 20^ος αιώνας, Αθήνα 2002.

38) Συλλογικός τόμος: Εμείς οι Έλληνες. Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Α΄ Τόμος. Από τον πόλεμο του 1897 στη Μικρασιατική εκστρατεία, Αθήνα 2008.

39) Συλλογικός τόμος: Μικρασιατική Καταστροφή, επικοί αγώνες και τραγικά σφάλματα. Σειρά: Μεγάλες Μάχες 8, Αθήνα χ.χ.

40) Τζώρτζογλου Ν., Το χρονικό των Θυατείρων, Αθήνα 1981.

41) Υπουργείον Στρατιωτικών-Ειδική Επιτροπή Εκατονταετηρίδος, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, τόμος δεύτερος 1919-1930, εν Αθήναις 1930.

42) Φουντουλάκης Ε., Πολεμικά φύλλα από την Μικρασιατικήν εκστρατείαν. Κώστα Μισαηλίδη Πολεμικού Ανταποκριτή, Αθήναι 1923.

43) Χατζηαντωνίου Κ., Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922, Αθήνα 1994.

44) http://tr.wikipedia.org/wiki/Başkomutanlık_Meydan_Muharebesi.