Το ευζωνικό κατά τα τέλη του 19ου αιώνα

 Στη μνήμη των Ανδρέα και Μπίλιου Γκέκα

«Αυτοί οι στρατιώτες των ορέων φορούν άσπρες σφιχτές περισκελίδες κι ένα μπλε χιτώνα που τονίζει τη μέση τους και καλύπτει την κομψή φουστανέλλα τους. Στο κεφάλι τους φορούν ένα είδος κόκκινου σκούφου και στα πόδια κάτι παράξενα παπούτσια με γυριστή μύτη, στολισμένα με μια φούντα από μαύρο μαλλί. Αυτοί οι άνδρες διαθέτουν καταπληκτική ευκινησία. Περνούν από μονοπάτια, όπου μόνο κατσίκια θα κατάφερναν να σκαρφαλώσουν και αναρριχώνται σ’ ένα βουνό, με ντουφέκι στο χέρι, σακίδιο στον ώμο και ιλιγγιώδη ταχύτητα»

Ε. Τιρό, ανταποκριτής γαλλικού περιοδικού “Le Tour de Monde” 1898.

Εισαγωγή

           Αφορμή για την παρούσα ιστορική μελέτη υπήρξε η αναζήτηση στοιχείων για τη σύνταξη του γενεαλογικού δένδρου της οικογένειάς μου.

         Κατά την τρυφερή ηλικία των παιδικών μου χρόνων, την δεκαετία του 1970, επισκεπτόμουν τακτικά με τη μητέρα μου τη μάνα της Δημητρούλα Δ. Γκέκα στον Σταυρό (πρώην Μπεκή) Λαμίας. Εκεί τα βράδια άκουγα τις συζητήσεις των αδελφών και της γιαγιάς. Εκεί λοιπόν πρωτοάκουσα ότι δύο από τα επτά αδέλφια του ράφτη παππού τους Αθανασίου Κ. Γκέκα ήταν εύζωνοι και έμειναν στην Υπάτη. Ήταν ο Ανδρέας και ο Μπίλιος (Σπύρος) Γκέκας. Ο δεύτερος μάλιστα ήταν αρκετά ατίθασος, ήταν ψηλός, ξανθός με γαλανά μάτια και κυκλοφορούσε πάντα καβάλα στο άλογό του. Η φαντασία μου οργίασε όταν η γιαγιά διηγήθηκε ότι ο Μπίλιος από ευθιξία και πείσμα δημιούργησε κάποιο επεισόδιο. Ο κάτοικος του Σταυρού Σούλιος πάντρευε το παιδί του και δεν τον κάλεσε στο γάμο. Αυτός παρεξηγήθηκε πολύ. Πέρασε έξω από το σπίτι καβάλα στο άλογό του, πυροβόλησε την καμινάδα του σπιτιού, τρομοκράτησε τους καλεσμένους και εξαφανίσθηκε! Την άλλη μέρα που φεύγαμε η μητέρα μου, μου έδειξε από κοντά το σπίτι…θύμα του προπάππου μου. Σε μαρμάρινη πινακίδα πάνω από την είσοδό του αναγραφόταν: «Έτος ανεγέρσεως 10 Ιουνίου 1875» (εικ.1). Δυστυχώς γκρεμίστηκε κατά την δεκαετία του 1980. 

        Τα χρόνια πέρασαν και κάποια στιγμή κυκλοφόρησε το βιβλίο του Γιάννη Μακρή, Σταυρός (Μπεκή) Λαμίας. Η Ιστορία του, Λαμία 1998. Αμέσως έσπευσα να το αγοράσω. Εκεί είδα δημοσιευμένο έναν εκλογικό κατάλογο με ονόματα εκλογέων, που ψήφισαν στις βουλευτικές εκλογές της 23ης Σεπτεμβρίου 1879, τις οποίες διεξήγαγε η κυβέρνηση Κουμουνδούρου. Με συγκίνηση ανέγνωσα και τα ονόματα των Ανδρίτσου (Ανδρέα) και Σπύρου (Μπίλιου) Γκέκα γεννηθέντων το 1845 και 1852 αντίστοιχα, επαγγέλματος ευζώνων και με ενεστώτα τόπο διαμονής την Υπάτη (για την Υπάτη βλέπε στο ιστολόγιο ΥΠΑΤΗ ΣΧΟΛΙΑ-ΙΣΤΟΡΙΑ-ΑΝΑΦΟΡΕΣ). Η προφορική οικογενειακή παράδοση λοιπόν επιβεβαιώθηκε και με γραπτό ντοκουμέντο!

Ο στρατώνας της Υπάτης

        Στην Υπάτη είχε την έδρα του το 3ο Τάγμα Ευζώνων. Χώρος ευθύνης του ήταν οι δήμοι Υπάτης, Μακρακώμης (τότε Βαρυμπόμπης) και Σπερχειάδας (τότε Αγά). Ειδικότερα δύο λόχοι ήταν τοποθετημένοι στην Υπάτη, ένας λόχος στη Μοσχοκαρυά, ένας στη Δραμπάλα και ένας στη Σπερχειάδα με την υποχρέωση να διαθέτει απόσπασμα στη Μακρακώμη [πηγή: εφημερίδα ΦΑΡΟΣ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ, φύλλο 862/23-8-1875, σελ. 4, ψηφιακός σελιδοδείκτης 159]. Στεγαζόταν στο λεγόμενο «Καποδιστριακό» στρατώνα (εικ.2). Κατασκευάσθηκε το 1836, χρονιά όμως που ο Καποδίστριας είχε δολοφονηθεί. Από άλλους αναφέρεται ορθότερα ως «Οθωνικός».

       Από αρχιτεκτονική άποψη είναι ένα διώροφο ορθογώνιο κτίσμα, με ανοίγματα συμμετρικά διατεταγμένα. Στη νότια στενή πλευρά του υπάρχει στενή διπλή σκάλα ανόδου στον όροφο (εικ.3). Η τοιχοδομία αποτελείται από γκρίζο ασβεστόλιθο και καλοπελεκημένους γωνιόλιθους. Προσδίδεται έτσι στο κτίριο αυστηρή εμφάνιση. Σε συνομιλία που είχα με κάτοικο της περιοχής μου ανέφερε, όπως άκουσε από τους «παλιούς», ότι οι στρατιώτες που έκτισαν το κτίριο, σχημάτισαν μια μακριά αλυσίδα δίνοντας ο ένας στον άλλο τους λίθους χέρι-χέρι.

      Παρουσιάζει μεγάλη ομοιότητα με τον Οθωνικό στρατώνα, που βρίσκεται μέσα στο Κάστρο της Λαμίας (σημερινό Αρχαιολογικό Μουσείο), κτίσμα της ίδιας εποχής. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι η Λαμία την εποχή αυτή είναι παραμεθόρια πόλη και μάλιστα λειτουργούσε και τουρκικό προξενείο! Γι’ αυτό η Φθιώτιδα ήταν έδρα  αρκετών στρατιωτικών μονάδων. 

       Για την κατασκευή του στρατώνα της Υπάτης παρατίθεται μία πολύτιμη μαρτυρία που δημοσιεύει ο Θ.Λαϊνάς, την οποία αντλεί από Κώστα Γαλλή. Συγκεκριμένα σε φύλλο Αθηναϊκής εφημερίδας της εποχής (Δεκέμβριος 1836) περιγράφεται ένα σύντομο χρονικό της κατασκευής του:

«Ο ΣΤΡΑΤΩΝ ΤΗΣ ΥΠΑΤΗΣ ΚΑΙ ΟΙ ΜΗΧΑΝΙΚΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ

Το λαμπρότερον Δημόσιον κατάστημα, κατά την Στερεάν Ελλάδα, μετά το Νοσοκομείον των Αθηνών, είναι ο Στρατών της Υπάτης˙ η ωραιότης του, η ευρυχωρία του και η στερεότης του είναι παντός επαίνου˙ και προ πάντων η μετριότης των δια την οικοδομήν του καταναλωθέντων χρημάτων, διότι εν ώ χωρεί έως 200 τακτικούς, ή 500 ελαφρούς, μόλις εξωδεύθησαν 27 χιλ. δραχμών˙αρκετοί νομίζομεν έπαινοι είναι τα ρηθέντα δια τον ενάρετον και Άξιον Λοχαγόν του Μηχανικού Μανιτάκην, τον αγαθόν Υπολοχαγόν Πετμεζά, και τον άοκνον Ανθυπολοχαγόν Τριγγέτα, όστις και ιδιαιτέρως επιστάτησεν εις την οικοδομήν του Στρατώνος˙ είθε να είχομεν πολλούς τοιούτους αξιωματικούς, ή μάλλον να τους εμιμώντο οι συνάδελφοί των˙ και μ’ όλα τούτα είμεθα περίεργοι να ηξεύραμεν πόσας μυριάδας δραχμών έμελλε να χρειασθώσιν δια την κατασκευήν του αν εγίνετο από μηχανικούς ξένους.

Αθήναι, τη 9 Δεκεμβρίου 1836                                                        Χ.(2)

(οφείλονται ευχαριστίες στους υπαλλήλους της ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΚΕΝΤΡΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΛΑΜΙΑΣ για την αποστολή του σχετικού άρθρου του Θ.Λαϊνά).

       Κατά την αντιοθωνική εξέγερση του 1848 διαδραματίσθηκαν στην Υπάτη και στο στρατώνα της αιματηρά γεγονότα. Την 1 Μαΐου η Υπάτη πολιορκήθηκε και κατελήφθη από τους αντιοθωνικούς επαναστάτες-στασιαστές Κοντογιάννη και Βελέντζα. Τα κυβερνητικά στρατεύματα με επικεφαλής τους Γαρδικιώτη και Mαμούρη στις 8 και 9 Mαΐου την ανακατέλαβαν κατόπιν πολιορκίας.

          Μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας (1881) έχασε τη σημασία του ως στρατώνας και γνώρισε διάφορες χρήσεις. Τελευταία χρησιμοποιήθηκε  ως σχολείο μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Το κτίριο χαρακτηρίσθηκε το 1982 ως ιστορικό μνημείο. Το 1998 παραχωρήθηκε από το Δήμο Υπάτης στο Υπουργείο Πολιτισμού για να στεγασθεί εκεί το Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας. Αφού συντηρήθηκε και αναστηλώθηκε, από τον Ιανουάριο του 2007 λειτουργεί ως Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας. Αξίζει κανείς να επισκεφτεί και να θαυμάσει τον πλούτο των εκθεμάτων του (βλέπε: Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας).

Ιστορία των ευζωνικών ταγμάτων κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα

       Με το Βασιλικό Διάταγμα της 12^ης Δεκεμβρίου 1867 «Περί σχηματισμού τεσσάρων ταγμάτων των Ευζώνων» σχηματίσθηκαν τέσσερα ευζωνικά τάγματα των πέντε λόχων για τη φύλαξη των συνόρων. Η δύναμη του κάθε τάγματος ανερχόταν σε 644 άνδρες. Οι άνδρες τους έφεραν στολή βασισμένη στην ελληνική εθνική ενδυμασία. Ήταν η πρώτη φορά που οι εύζωνοι εμφανίσθηκαν με τη γνώριμη μορφή τους σ’ όλο τον κόσμο (εικ.4).

      Με την αναδιοργάνωση του στρατού το 1877 υπάρχουν επίσης τέσσερα τάγματα ευζώνων. Το κάθε τάγμα είχε δύναμη 1.009 ανδρών, 4 κτηνών και αποτελούνταν από 4 λόχους. Τον Ιανουάριο του 1878 η δύναμη του τάγματος ευζώνων σε ειρηνική περίοδο ανέρχεται σε 1.968 άνδρες και 12 ίππους, ενώ σε πολεμική περίοδο 4.160 άνδρες, 16 ίππους και 200 ημιόνους (μουλάρια).

       Το 1880 συγκροτούνται έντεκα αυθύπαρκτα τάγματα ευζώνων των τεσσάρων λόχων το καθένα. Το 1881 η δύναμη μειώνεται σε εννέα αυθύπαρκτα τάγματα και το 1885 σε οκτώ.

       Το 1900 έχουμε δύο ευζωνικά συντάγματα των τεσσάρων ταγμάτων, ενώ το 3^ο τάγμα παρέμεινε ανεξάρτητο. Τέλος το 1904 το 3^ο τάγμα ανήκει στην ΙΙΙ Μεραρχία Μεσολογγίου.

Η ευζωνική στολή

       Το φάριο (σκούφια ή φέσι) ήταν κατασκευασμένο από κόκκινη τσόχα. Είχε πλούσια μαύρη μεταξωτή φούντα, που έπεφτε στον δεξιό ώμο. Στο μπροστινό μέρος του έφερε χρυσοκέντητη τη βασιλική κορώνα και το εθνόσημο.

       Η φέρμελη (γιλέκο) ήταν κατασκευασμένη από λευκό μάλλινο ύφασμα (τσουκνί) και είχε μάλλινα γαϊτάνια, σκούρου μπλε χρώματος. Τα μανίκια της ήταν «άρραφα», δηλαδή ανοικτά. Ψηλά προς τον ώμο κεντημένο με κόκκινο μάλλινο νήμα είχαν τον αριθμό του τάγματος. Στο κάτω άκρο κάθε μανικιού υπήρχε μία σειρά από έξι μικρά λεία σφαιροειδή κουμπιά. Στο στήθος έκλεινε με μία σειρά από κόπτσες.  Δεξιά και αριστερά του στήθους είχε μία τοξοειδή σειρά από 12 μικρά λεία σφαιροειδή χρυσά κουμπιά. Το κολάρο της φέρμελης, ύψους 3 εκατοστών ήταν τσόχινο. Από το χρώμα του κολάρου ξεχώριζαν οι άνδρες κάθε τάγματος:

→ 1^ο Τάγμα (Αγρίνιο, τότε Καρβασαράς) κόκκινο κολάρο

→ 2^ο Τάγμα (Καρπενήσι) πράσινο κολάρο

→ 3^ο Τάγμα (Υπάτη) πορτοκαλί κολάρο[1]

→ 4^ο Τάγμα (Γαρδίκι, σήμερα Πελασγία) γαλάζιο κολάρο

       Τα διακριτικά των βαθμών των υπαξιωματικών ήταν χρυσά γαλόνια. Τοποθετούνταν διαγώνια χαμηλά στα μανίκια της φέρμελης, σύμφωνα με το γαλλικό σύστημα. Έδειχναν τους βαθμούς ως εξής:

→ 1  γαλόνι   πλάτους  7  χιλιοστών έφερε ο Υποδεκανέας.

→ 2 γαλόνια πλάτους 20 χιλιοστών έφερε ο Δεκανέας

→ 3 γαλόνια πλάτους 20 χιλιοστών έφερε ο Λοχίας

→ 4 γαλόνια πλάτους 20 χιλιοστών έφερε ο Επιλοχίας

       Το υποκάμισο ήταν κατασκευασμένο από λευκό ύφασμα και είχε φαρδιά μανίκια.

       Η φουστανέλα κατασκευαζόταν επίσης από λευκό ύφασμα, δεν είχε περισσότερες από 150 πτυχές. Το μήκος της έφτανε μέχρι το γόνατο.

       Η ζώνη κατασκευαζόταν από βαμβακερό ύφασμα. Έφερε λευκές και γαλάζιες ρίγες.

       Τα τσαρούχια ήταν κατασκευασμένα από κοκκινόξανθο δέρμα. Έφεραν μαύρες φούντες.

       Οι εύζωνοι έφεραν και τη χαρακτηριστική βαριά κάπα των ορεσίβιων βοσκών μέχρι το γόνατο (εικ. 5,11,12). Η κάπα ήταν κατασκευασμένη από μαλλί γιδιών (τραγόμαλλο) και καταργήθηκε το 1888. Αντικαταστάθηκε από τη χαρακτηριστική γαλάζια χλαίνη των ευζώνων, γνωστή ως ντουλαμάς (Δ.Υ. 61991/17-10-1888).        

       Το 1888 οι εύζωνοι φόρεσαν μια φέρμελη πιο απλή σε κεντήματα, που είχε κολάρο από κόκκινη τσόχα, όπως ήταν τα χιτώνια των ανδρών  του πεζικού. Τα άλλα χρώματα στα κολάρα καταργήθηκαν με το Δ.Υ. 182/7 της 27-1-1888. Η υπόλοιπη στολή παρέμεινε ως είχε. Με αυτήν πολέμησαν γενναία στον «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 (εικ.7).

       Οι εξαρτήσεις ήταν ίδιες με αυτές των ανδρών του πεζικού, γαλλικού τύπου Μ 1845/68[2]. Κατασκευαζόταν από μαύρο δέρμα. Δεν έφεραν γυλιό παρά μόνο σακίδιο από μάλλινο ύφασμα.

Ο οπλισμός των ευζώνων

→ Γαλλικό εμπροσθογεμές ντουφέκι (εικ.8): με την ίδρυση των τεσσάρων ευζωνικών ταγμάτων ο εξοπλισμός των ανδρών έγινε με γαλλικά εμπροσθογεμή κρουστικά ντουφέκια ραβδωτής κάνης Μ 1857 με μακριά ξιφολόγχη. Τα όπλα αυτά όμως ήταν ήδη δεκαετίας. Γι’ αυτό αργότερα αντικαταστάθηκαν με νεώτερα.

→ Το ντουφέκι Chassepot (εικ.5): ο εύζωνας του σκίτσου ανήκει στο 2^ο Τάγμα Ευζώνων (Καρπενήσι). Φέρει γαλλικό ντουφέκι πεζικού Chassepot  Μ 1866 διαμετρήματος 11 χιλιοστών και μηχανισμό με κινητό ουραίο, που τροφοδοτούνταν με ένα φυσίγγιο. Οι εύζωνοι ήταν εξοπλισμένοι με τα ντουφέκια αυτά από το 1866 έως το 1878. Με το Chassepot έφεραν και την ανάλογη ξιφολόγχη Μ 1866.

→ Το ντουφέκι Μυλωνάς (εικ.9): το 1876 ο ελληνικός στρατός εξοπλίσθηκε με 8.000 ντουφέκια και αραβίδες Μυλωνάς Μ 1872 ελληνικής σχεδίασης και βελγικής κατασκευής. Το ντουφέκι αυτό, το μόνο μέχρι σήμερα ελληνικής σχεδίασης, ήταν έργο του Υδραίου αξιωματικού του Υλικού Πυροβολικού (Τεχνικό Σώμα, όπως θα το λέγαμε σήμερα) Ευσταθίου Μυλωνά. Κατασκευάσθηκε στη Λιέγη Βελγίου, στο εργοστάσιο των Emile και Leon Nagant[3]. Είχε πρωτότυπο σύστημα οπισθογεμούς τροφοδοσίας με ένα μεταλλικό φυσίγγιο, διαμετρήματος 11 χιλιοστών. Στη δεξιά πλευρά της κάννης προσαρμοζόταν ξιφολόγχη ίδια με αυτήν του Chassepot M 1866. Επάνω στο μηχανισμό ήταν χαραγμένη η φράση «ΕΥΣΤΑΘΙΟΥ ΜΥΛΩΝΑ ΕΠΙΝΟΗΜΑ». Κατασκευαζόταν σε τρία μεγέθη: μακρύκαννο ντουφέκι πεζικού, μεσαίου μεγέθους καραμπίνα ιππικού και κοντή καραμπίνα πυροβολικού.

→ Το ντουφέκι Gras (εικ.10): το 1877 που ξέσπασε ο ρωσοτουρκικός πόλεμος, ο ελληνικός στρατός εξοπλίσθηκε επειγόντως με 120.000 γαλλικά ντουφέκια και αραβίδες Gras  Μ 1874[4]. Μεγάλο μέρος από τα Gras  Μ 1874 του ελληνικού στρατού κατασκευάσθηκαν από την αυστριακή εταιρεία Steyr. Επρόκειτο για ένα μεγάλου μήκους (1,30μ.) οπισθογεμές όπλο με μηχανισμό κινητού ουραίου. Είχε διαμέτρημα 11 χιλιοστών και βάρος 4,2 κιλά. Η τροφοδοσία του γινόταν με ένα μεταλλικό φυσίγγιο τη φορά. Στη δεξιά πλευρά της κάννης προσαρμοζόταν μακριά ξιφολόγχη μήκους 45 εκατοστών. Ο «γκράς»,  όπως έμεινε γνωστό στους Έλληνες, ήταν για την εποχή του ένα από τα καλύτερα ντουφέκια στον κόσμο. Η ποιότητά του φαίνεται από το ότι παρέμεινε σε χρήση στον ελληνικό στρατό μέχρι το 1941. Όμως κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 ήταν κατώτερο του επαναληπτικού ντουφεκιού Mauser των 9,5 και 7,65 χιλιοστών, που έφερε ο οθωμανικό στρατός. Με το νέο όπλο τους οι εύζωνοι έφεραν τις νέες εξαρτήσεις γαλλικού τύπου Μ 1875, κατασκευασμένες από μαύρο δέρμα (Δ.Υ. 5267/4-2-1878). Δεν έφεραν γυλιό αλλά μόνο σακίδιο. Μία μπαλάσκα υπήρχε στη ζώνη τους εμπρός δεξιά και μία πίσω στο κέντρο της μέσης. Επιπλέον έφεραν δερμάτινες φυσιγγιοθήκες ελληνικής κατασκευής.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Οι Ανδρέας και Μπίλιος Γκέκας, επειδή ανήκαν στο 3^ο Τάγμα Υπάτης, έφεραν πορτοκαλί κολάρο.

[2] Το Μ δηλώνει τη λέξη μοντέλο ενώ η χρονολογία που ακολουθεί δηλώνει το έτος  παραγωγής του συγκεκριμένου όπλου. 

[3] Στο ίδιο εργοστάσιο κατασκευαζόταν και τα εξάσφαιρα περίστροφα Nagant Μ 1894. Περίστροφο Nagant είχε στην κατοχή του αργότερα ο ανιψιός των Ανδρέα και Μπίλιου, Δημήτριος Α. Γκέκας.

[4] Ντουφέκι Gras είχε στην κατοχή του και ο Δημήτριος Α. Γκέκας. Αργότερα  προμηθεύθηκε αραβίδα Mannlicher-Schoenauer και έδωσε τον «γκρά» στη γυναίκα του Δημητρούλα. Αυτή πυροβολούσε με αυτόν από το παράθυρο του σπιτιού τους στα γλέντια, που έκαναν εκείνα τα χρόνια, σύμφωνα με το τοπικό έθιμο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)Βασιλικού Ν.-Δούμα Ε., Βυζαντινό Μουσείο Φθιώτιδας. Υπάτη, Αθήνα 2007.

2)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1821-1997, Αθήνα 1997.

3)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, Αθήνα 1993.

4)Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόμος ΙΔ΄, Αθήνα 2000.

5)Καρύκας Π., Ελληνικός Στρατός 1821-1922, Αθήνα 2003.

6)Λαϊνάς Θ., Ο Στρατώνας της Υπάτης και ο χρόνος κατασκευής του. Μία πολύτιμη ιστορική μαρτυρία από εφημερίδα του 1836. Περιοδική έκδοση ΥΠΑΤΗ 11 (1986), σελίδες 4-7.

7)Μακρής Ι., Σταυρός (Μπεκή) Λαμίας. Η Ιστορία του, Λαμία 1998.

8)Μυλωνάς Ι., Οι Εύζωνοι, Αθήνα 1997.

ΕΙΚΟΝΕΣ

   

 Εικ.1: Το σπίτι του Σούλιου λίγο πριν γκρεμιστεί.

 Εικ.2: Γενική άποψη του στρατώνα της Υπάτης.

Εικ.3: Είσοδος του ισογείου.

Εικ.4: Σκίτσο εύζωνα (1868-1888) του 4^ου Τάγματος Ευζώνων (Πελασγία). 

 Εικ.5: Σκίτσο εύζωνα με κάπα (1868-1888) του 2^ου Τάγματος Ευζώνων (Καρπενήσι).

Εικ.6: Σκίτσο εύζωνα (λοχίας) (1874-1877) του 1^ου Τάγματος Ευζώνων (Αγρίνιο) οπλισμένου με το ντουφέκι «Μυλωνάς».

Εικ.7: Σκίτσο εύζωνα (δεκανέας, 1897) με πλήρη εξάρτυση μάχης.

  Εικ.8: Εμπροσθογεμές γαλλικό ντουφέκι πεζικού Μ 1857 με τη σπάθη ξιφολόγχη του και με τη θήκη της.

Εικ.9: Οπισθογεμές ντουφέκι πεζικού ΜΥΛΩΝΑΣ Μ 1872 με τη σπάθη-ξιφολόγχη του και με τη θήκη της.

Εικ.10: Γαλλικό ντουφέκι πεζικού Gras M 1874 με την ξιφολόγχη και τη θήκη της.

 Εικ.11: Εύζωνας με κάπα γύρω στο 1880. Το κολάρο της φέρμελής του πιθανόν έχει το γαλάζιο χρώμα που χαρακτήριζε τους άνδρες του 4^ου Τάγματος Ευζώνων (Πελασγία). Είναι οπλισμένος με το γαλλικό ντουφέκι Gras M 1874 και φέρει την ανάλογη εξάρτηση Μ 1875. Χαρακτηριστικός τύπος εύζωνα την εποχή που υπηρετούσαν στο ευζωνικό οι Ανδρέας και Μπίλιος Γκέκας.

Εικ.12: Εύζωνοι το 1880. Οι δύο αριστερά φέρουν τα γαλόνια του λοχία στα μανίκια της φέρμελής τους. Ο όρθιος δεξιά είναι  δεκανέας. Είναι οπλισμένοι με τα γαλλικά ντουφέκια Gras M 1874 και φέρουν γαλλικές εξαρτήσεις Μ 1875. 

 

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

Εικ.1: Από το βιβλίο: Μακρής Ι., Σταυρός (Μπεκή) Λαμίας. Η Ιστορία του, Λαμία 1998.

Εικ.2,3: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου.

Εικ.4-12: Από το βιβλίο: Μυλωνάς Ι., Οι Εύζωνοι, Αθήνα 1997.

 

 

Πέμπτη 7 Μαΐου 1897 : Οι Οθωμανοί προ των πυλών (ante portas) της Λαμίας

Το απόγευμα του Σαββάτου του Λαζάρου 4 Απριλίου 1897 (οι ημερομηνίες αναφέρονται με το ισχύον τότε Ιουλιανό ημερολόγιο), ο Οθωμανός αρχιστράτηγος (müşir)[1] Ετέμ Πασάς (τουρκ. Edhem Paşa) (Εικ.1) με 62.000 πεζούς, 1.300 ιππείς και 204 πυροβόλα, στρατό επαρκώς γυμνασμένο και εξοπλισμένο με σύγχρονα όπλα (ολοκαίνουργα πυροβόλα μεγαλυτέρου βεληνεκούς έναντι των ελληνικών και επαναληπτικά τουφέκια Μauzer γερμανικής κατασκευής των 9,5 και 7,65 χιλιοστών), επιτέθηκε εναντίον της Ελλάδας στα σύνορα της Θεσσαλίας. Τον συνόδευε ο επικεφαλής των Γερμανών συμβούλων του Φον ντερ Γκόλτς Πασάς. Ο ελληνικός στρατός αποτελούνταν από 42.000 πεζούς, 600 ιππείς και 96 πυροβόλα. Στρατολογήθηκε βιαστικά, ανοργάνωτα και ήταν αγύμναστος. Ο οπλισμός του σχεδόν πρωτόγονος. Διέθετε παλαιά πυροβόλα και απαρχαιωμένα οπισθογεμή τουφέκια Gras M 1874, τους γκράδες, όπως τα αποκαλούσε ο λαός[2].

Οι πρώτες επιθέσεις πραγματοποιήθηκαν στα στενά της Μελούνας. Ο αγώνας ήταν άνισος εξαιτίας της αριθμητικής και ποιοτικής σε οπλισμό υπεροχής του οθωμανικού στρατού. Κατελήφθησαν η Λάρισα, ο Βόλος, το Βελεστίνο και τα Φάρσαλα. Στο Βελεστίνο οργανώθηκε υποτυπώδης άμυνα από τον συνταγματάρχη Κωνσταντίνο Σμολένσκι. Στις 4 Μαΐου στη μάχη του Δομοκού παρά τον ηρωϊκό αγώνα των Γαριβαλδινών εθελοντών (Ιταλών φιλελλήνων), η επικράτηση των Οθωμανών ήταν πλήρης (Εικ.2,3,4). Στις 5 Μαΐου ακολούθησε οπισθοχώρηση των ελληνικών στρατευμάτων μέσω Δερβέν Φούρκας (σημερινό Καλαμάκι) στις υπώρειες της Όθρυος (Εικ.5).

Το πρωΐ της 7ης Μαΐου η εμπροσθοφυλακή του Ετέμ Πασά, συνοδευομένη από ατάκτους λαφυραγωγούς (Εικ.6), έφθασε στα αντερείσματα της Παλιοκούλιας, Καμηλόβρυσης και Ταράτσας έξω από τη Λαμία (Εικ.7,8). Οι Έλληνες θα προσπαθήσουν να οργανώσουν πρόχειρη αντίσταση στις Θερμοπύλες και στα Δύο Βουνά (Εικ.9). Ασθενής οπισθοφυλακή τριών ευζωνικών ταγμάτων κάλυπτε την υποχώρηση. Το χωριό Μπεκή (σήμερα Σταυρός) υπεράσπιζε το 2ο Τάγμα Ευζώνων της 1ης Μεραρχίας. Τοποθετήθηκε στις τοποθεσίες Βλησίδια, Πυργάκια και μέχρι τον Αϊ-Λιά Μπεκής «ίνα μη ο εχθρός υπερφαλαγγίση και κυκλώση τα εν Λεκάνη της Ταράτσης υπάρχοντα δια την άμυναν στρατεύματα...8-5-1897»[3]. Τα τάγματα αυτά μειωμένα σε δύναμη, σχηματίσθηκαν κατά προτίμηση από Ρουμελιώτες αξιωματικούς και ευζώνους[4] με τη συμμετοχή εθελοντών και από άλλες περιοχές (Εικ.10). Ανάμεσά τους, σε ηλικία 28 ετών, πολέμησε και ο αξιωματικός Κωνσταντίνος Αθ. Γκέκας (1869-1914 ή 1918), θείος της μητέρας μου[5].

Οι ελληνικές δυνάμεις οργανώθηκαν πρόχειρα και συγκρούσθηκαν με τις προφυλακές των Οθωμανών. Προσπάθησαν να ανακόψουν την προέλαση του οθωμανικού στρατού, που προσέβλεπε στην κατάληψη της Λαμίας. Το μνημείο στην Καμηλόβρυση με τα ονόματα των πεσόντων (1 αξιωματικός, 4 υπαξιωματικοί και 15 οπλίτες) φανερώνουν την απέλπιδα αυτή προσπάθεια (Εικ.11,12). Η πτώση της Λαμίας ήταν αναμενομένη. Οι Λαμιώτες και οι κάτοικοι των γύρω χωριών, εγκαταλείπουν τα σπίτια τους (Εικ.13,14). Καταφεύγουν πρόσφυγες, άλλοι στις πλαγιές και χαράδρες του Καλλιδρόμου και άλλοι δυτικότερα στα ορεινά της Οίτης.

Την εμπειρία αυτή έζησε σε ηλικία 10 ετών η γιαγιά μου Δημητρούλα Δ. Γκέκα, το γένος Παπαθανασίου (1887-1980) (Εικ.15). Από το Κόμμα, το χωριό καταγωγής της, ένα χιλιόμετρο νότια της Λαμίας, οι κάτοικοι έφευγαν πανικόβλητοι. Ο πατέρας της βιαστικά ανέβασε τα παιδιά του στα άλογα, μεταξύ αυτών και τη Δημητρούλα, για να φύγουν κι αυτοί. Θα πήγαιναν σε συγγενείς τους σε ορεινό χωριό της Οίτης για να γλυτώσουν από τους Οθωμανούς. Μεταφέρω αυτολεξεί τη διήγησή της κατά τα μέσα της δεκαετίας του 1970: «όπους κόλαγαμι στα β’νά, σιρνάμινα τα ζα, ιμένα μ’έβαλαν καβάλα. Ίγλιπαμι απουπάν απ’ τη Λαμία τα ξίφια απ’ τσ’ τούρκι, απ’ γυαλουκόπαγαν στουν ήλιου». Δηλαδή «καθώς ανεβαίναμε στα βουνά σέρνοντας τα ζώα (άλογα ή μουλάρια) από το καπίστρι, εμένα με είχαν βάλει καβάλα. Βλέπαμε πάνω από τη Λαμία τα ξίφη των Tούρκων, που γυάλιζαν έντονα στον ήλιο».

Μπρος στη σαρωτική αυτή επέλαση των οθωμανικών στρατευμάτων δημιουργήθηκαν κύματα προσφύγων από τη Θεσσαλία προς τη Στερεά Ελλάδα, ειδικότερα προς την Φθιώτιδα (Εικ.16). Μετά τη λήξη των εχθροπραξιών κάποιοι πρόσφυγες, λόγω της οθωμανικής κατοχής της Θεσσαλία για ένα έτος, εγκαταστάθηκαν μόνιμα στη Φθιώτιδα.

Το γεγονός της μόνιμης εγκατάστασης τεκμηριώνεται ως εξής:

α) από σημερινά επώνυμα κατοίκων της περιοχής της Φθιώτιδας (π.χ. το επώνυμο Αρμυριώτης υποδεικνύει τόπο καταγωγής τον Αλμυρό Μαγνησίας),

β) από προφορική μαρτυρία της αδελφής του πατέρα μου Δέσποινας Δ. Αλεξοπούλου (1914-1992) (Εικ.17), όπως την άκουσε από τη μητέρα της Ευφροσύνη Ευαγγ. Αλεξοπούλου, το γένος Κασσιαρά, (1875-1955). Συγκεκριμένα μου διηγήθηκε τα εξής: «η γιαγιά της (δηλαδή προγιαγιά μου) κατοικούσε στην περιοχή του Βελεστίνου, άγνωστο σε πιο χωριό. Το 1897 οι κάτοικοι της περιοχής έφευγαν πρόσφυγες γιατί θα ερχόταν οι Τούρκοι. Τότε αυτή πήρε έναν τρουβά, έβαλε μέσα σπόρους σιταριού και έφυγε. Από την περιοχή του Βελεστίνου περπατώντας συνεχώς και με τον τρουβά στον ώμο έφτασε στο Τσερνοβίτι, όπου και εγκαταστάθηκε. Τους σπόρους του σιταριού τους κουβαλούσε όχι για τροφή, αλλά για να σπείρει σιτάρι στο μέρος, όπου θα έμενε. Ήθελε να μη χάσει το σπόρο» (Εικ.18).

Πρέπει να σημειωθεί ότι το Τσερνοβίτι εκκενώθηκε. Οι κάτοικοί του εγκαταλείποντας τα σπίτια και τα σπαρτά, πέρασαν με τα κοπάδια τους απέναντι στη νότια Φθιώτιδα, εξαιτίας της επέλασης των Οθωμανών. Μετά από 20 ημέρες επέστρεψαν, αφού συνήφθη ανακωχή, και τα βρήκαν όλα όπως τα είχαν αφήσει[6]. Όπως είναι γνωστό, με τη μεσολάβηση του Τσάρου της Ρωσίας Νικολάου Β΄ συγγενή από τη μητέρα του με τον βασιλιά Γεώργιο Β΄ της Ελλάδας, ο Σουλτάνος Abdul HamitII δέχτηκε ανακωχή.

Πριν γίνει όμως γίνει γνωστή η συμφωνία, πραγματοποιήθηκε μια πράξη που έσωσε τη Λαμία: μία άμαξα με λευκή σημαία πέρασε μέσα από τις οθωμανικές γραμμές. Κάτω από πυκνούς πυροβολισμούς έφτασε στο στρατηγείο του Οθωμανού αρχηγού της εμπροσθοφυλακής Σεϊφουλάχ Πασά (τουρκ. Seifullah Pascha) (Εικ.19). Μετέφερε το Νομάρχη Φθιωτιδοφωκίδος Κωνσταντίνο Έσλιν (Εικ.20) συνοδευόμενο από το λοχαγό Γεώργιο Χατζηανέστη (μετέπειτα τραγικό αρχιστράτηγο της Μικρασιατικής Εκστρατείας, εκτελεσθέντα στο Γουδί το 1922) και τον Στυλιδιώτη υπαξιωματικό Γ. Παπαμιχαήλ. Έδειξε ανεπίσημο τηλεγράφημα για ανακωχή διασπείροντας τη φήμη ότι έληξε ο πόλεμος. Αυτό επέφερε την ύφεση των στρατιωτικών κινήσεων. Πραγματικά λίγες ώρες αργότερα αναγγέλθηκε η σύναψη ανακωχής. Έτσι η κίνηση του Κωνσταντίνου Έσλιν πρόλαβε τη διαρπαγή της Λαμίας.

Nα σημειωθεί εδώ ότι ο Σουλτάνος Abdul Hamit II για διαπραγματευτικούς λόγους, προβλέποντας την ανακωχή, είχε δώσει εντολή στο αρχιστράτηγο Ετέμ Πασά να καταλάβει όσο το δυνατόν περισσότερα εδάφη νότια των παλαιών συνόρων του 1831, τα οποία βρισκόταν επί της Όθρυος (Εικ.21). Μεταξύ αυτών περιλαμβανόταν και η παραμεθόρια πόλη της Λαμίας, όπου πριν το 1881 λειτουργούσε Προξενείο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Οι βαθμοί εξέλιξης στον οθωμανικό στρατό το 1908 ήταν οι εξής:

Onbaşi=δεκανέας

Çavuş=λοχίας.

Başçavuş=επιλοχίας.

Μülâzim-i sani=ανθυπολοχαγός.

Μülâzim-i evvel=υπολοχαγός.

Yüzbaşi=λοχαγός.

Kolağasii=κολάγασι (ο βαθμός καταργήθηκε το 1911).

Müşir=αρχιστράτηγος.

[2] Τo μεγαλύτερο μέρος των τουφεκιών Gras κατασκευαζόταν από την αυστριακή εταιρία Steyr. Ήταν οπισθογεμές όπλο με μηχανισμό κινητού ουραίου μεγάλου μήκους (1,30 μ). Το διαμέτρημά του ήταν 11 χιλιοστά και το βάρος 4,2 κιλά. Η τροφοδοσία του γινόταν με ένα μεταλλικό φυσίγγιο τη φορά. Στη δεξιά πλευρά της κάνης του προσαρμοζόταν μια μακριά ξιφολόγχη μήκους 45 εκατοστών. Για την εποχή που αγοράσθηκε, ήταν ένα από τα καλύτερα τουφέκια στον κόσμο. Η ποιότητά του φαίνεται από το ότι παρέμεινε σε χρήση στον ελληνικό στρατό μέχρι το 1941.

[3] Έκθεσις διοικητού 1ης Μεραρχίας υποστρατήγου Νικολάου Μακρή.

[4] Ανάμεσα στους Ρουμελιώτες ευζώνους πολέμησαν και δύο θείοι του παππού μου Δημητρίου Αθ. Γκέκα (πατέρας της μητέρας μου), οι οποίοι υπηρετούσαν στο 4ο Τάγμα Ευζώνων Υπάτης. Είναι ο Ανδρέας (Ανδρίτσος) Κ. Γκέκας 52 ετών τότε και ο Σπύρος (Μπίλιος) Κ. Γκέκας 45 ετών. Εκτενέστερη αναφορά γι’ αυτούς υπάρχει στην ανάρτηση: Το ευζωνικό κατά τα τέλη του 19ου αιώνα.

[5] Στη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, Λεξικόν, Τόμος 2, Αθήναι 1930, σελίδα 516, αναγράφεται: «Γκέκας Κωνσταντίνος του Αθανασίου, Λοχαγός Πεζικού. Εγεννήθη εις Μπεκί Λαμίας το 1869. Μετείχε της εκστρατείας 1897, 1912-13 και 1917-18. Απεβίωσε την 14 Μαΐου 1918».

Στο δίτομο έργο του Υπουργείου Στρατιωτικών, Αγώνες και Νεκροί 1830-1930, Τόμος πρώτος 1830-1919, Εν Αθήναις 1930, σελίδα 172, αναγράφεται: «Γκέκας Κωνσταντίνος του Αθανασίου Λοχαγός, γεννηθείς εις Μπεκί Φθιώτιδος, απεβίωσε 1915 Μαΐου 14 εις Καρδίτσαν».

Από την οικογενειακή παράδοση γνωρίζω ότι ο Κωνσταντίνος Αθ. Γκέκας ήταν σαλπιγκτής. Σε μάχη με τους Οθωμανούς, σώμα με σώμα, (το 1897 ή το 1912) ένας Οθωμανός στρατιώτης (ελληνόφωνος) κραυγάζοντας «Άλλαχ, Άλλαχ θα σου πάρω την κεφάλα» όρμησε με το ξίφος εναντίον του. Ο Κώστας όμως πιο γρήγορος τον κάρφωσε με το δικό του ξίφος. Σε άλλη μάχη μία σφαίρα διαπέρασε την σάλπιγγα και δεν μπορούσε να σαλπίσει. Οι συμπολεμιστές ρώτησαν «τι είναι Γκέκα, τι έγινε;». Αυτός απάντησε «τίποτα παιδιά, προχωρείτε, προχωρείτε», δηλαδή επαναλάμβανε το σύνθημα της άχρηστης πλέον σάλπιγγας, φωνάζοντας με το στόμα! Ήταν σφόδρα αντιβενιζελικός, όπως η πλειοψηφία των κατοίκων της «Παλαιάς Ελλάδος». Σε συζητήσεις με τον αδελφό του Δημήτριο (παππούς μου) καταφέρονταν με σφοδρότητα εναντίον του Ελευθερίου Βενιζέλου. Τραυματίσθηκε σε μάχη, άγνωστο σε ποιά. Τραυματίας πλέον εγκαταστάθηκε στην Καρδίτσα μαζί με τη σύζυγό του, η οποία καταγόταν από το χωριό Μεξιάτες Φθιώτιδας. Η πληγή του δεν έκλεινε και δημιούργησε συρίγγιο. Απεβίωσε στην Καρδίτσα. Οι επίσημες πηγές διαφωνούν για το έτος θανάτου (1914 ή 1918).

Η έρευνά μας συνεχίζεται…..

[6] Μαρτυρία Αλέξανδρου Δ. Αλεξόπουλου, γιού της Δέσποινας Δ. Αλεξοπούλου, όπως την άκουσε από τη γιαγιά του Ευφροσύνη Ευαγγ. Αλεξοπούλου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1821-1997, Αθήνα 1998.

2)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897, Αθήνα 1993.

3)ΚαρύκαςΠ., Ελληνικός Στρατός 1821-1922, Αθήνα χ.χ..

4)Μέγας Ι., Η Επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη, Θεσσαλονίκη 2003.

5)Μόσχος Α., Ιστορικές Μνήμες της Φθιώτιδας (1821 ως σήμερα), Λαμία 2000.

6)Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ημερολόγιο 2010: Το μαύρο'97,Θεσσαλονίκη 2009.

7)Ευαγγελοπούλου-Τσελή Α., Η μάχη του Δομοκού 1897. Η τελευταία νικηφόρος μάχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με τη γνώμη των Τούρκων, σελίδες 777-792. Πρακτικά 4ου Συνεδρίου Φθιωτικής ιστορίας(Ιστορία-Αρχαιολογία-Λαογραφία). 9,10 και 11 Νοεμβρίου 2007, Λαμία 2010.

8)Palmer Fr., Going to war in Greece, New York 1897, εκδόσεις R.H.Rusell.

ΕΙΚΟΝΕΣ

Εικ.1: Ο Οθωμανός αρχιστράτηγος Ετέμ Πασάς. (ΠΗΓΗ: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/88/Edhem_Pasha.jpg.).

Εικ.2: Ανάκτορο του Ντολμάμπαχτσε (τουρκ. Dolmabahçe Sarayı) στην Κωνσταντινούπολη: οθωμανικό πεζικό επιτίθεται κατά τη Μάχη του Δομοκού. Πίνακας του Φάουστο Ζονάρο. (ΠΗΓΗ: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/D%C3%B6meke_Harbi_Zonaro.jpg.).

Εικ.3: Καταυλισμός του Οθωμανικού στρατού στο Δομοκό. Στο κάτω μέρος της εικόνας αναγράφεται σε οθωμανική γραφή και στα γαλλικά: «La remise des sabres d’ honneur offerts par S.M.Sultan aux commanadants de l’ Armee Ottomane, d’ après une phote a Domokos», δηλαδή «Η παράδοση των ξιφών για την προσφορά τιμών προς την Α.Μ. το Σουλτάνο από τμήματα του οθωμανικού στρατού μετά από φωτογράφιση στο Δομοκό (ελεύθερη μετάφραση)». (ΠΗΓΗ: Η φωτογραφία προέρχεται από τη σελίδα κοινωνικής δικτύωσης facebook (Ottoman History Picture Archives), φωτογραφία: https://www.facebook.com/photo.php?fbid=608682725830719&set=a.336752813023713.84167.253530681345927&type=1&theater).

Εικ.4: Οι νικητές της μάχης του Δομοκού. Απεικονίζονται Οθωμανοί αξιωματικοί του 2^ου Τάγματος Ερελί που μπήκαν πρώτοι στο Δομοκό. Από αριστερά προς τα δεξιά:Suleiman Effendi, Nedjid Bey και ο Συνταγματάρχης Gamil Bey. (ΠΗΓΗ: http://www3.ascsa.edu.gr/DesktopModules/GennadiosSearch/Gennadios_more.aspx?object_id=1515&lang=el-GR.).

Εικ.5:Συμπλοκές στην Όθρυ. Διακρίνονται Οθωμανοί στρατιώτες. (ΠΗΓΗ: Ευαγγελοπούλου-Τσελή Α., Η μάχη του Δομοκού 1897. Η τελευταία νικηφόρος μάχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με τη γνώμη των Τούρκων, σελίδες 777-792. Πρακτικά 4^ου Συνεδρίου Φθιωτικής Ιστορίας (Ιστορία-Αρχαιολογία-Λαογραφία). 9, 10 και 11 Νοεμβρίου 2007, Λαμία 2010).

Εικ.6: Χαρακτηριστικοί τύποι Οθωμανών στρατιωτικών και ατάκτων.

Aπό επάνω αριστερά προς τα δεξιά: Suleiman Hadji Mahmut, A Turkish cavalryman, Joan Karamanos, Darwish Mehemet.

Από κάτω αριστερά προς τα δεξιά: Seifullah Pascha (βλέπε και Εικ.19), A standard-bearer of the Turkish irregulars, Hassan Tahan Pascha. (ΠΗΓΗ: http://www3.ascsa.edu.gr/DesktopModules/GennadiosSearch/Gennadios_more.aspx?object_id=1512&lang=el-GR.).

Εικ.7: Οθωμανική στρατιωτική κατασκήνωση έξω από τη Λαμία. (ΠΗΓΗ: http://www3.ascsa.edu.gr/DesktopModules/GennadiosSearch/Gennadios_more.aspx?object_id=1779&lang=el-GR.).

Εικ.8: Οθωμανική στρατιωτική κατασκήνωση έξω από τη Λαμία. Ο κόλπος που φαίνεται είναι ο Μαλιακός. (ΠΗΓΗ: http://www3.ascsa.edu.gr/DesktopModules/GennadiosSearch/Gennadios_more.aspx?object_id=1497&lang=el-GR.).

Εικ.9: Θερμοπύλες: ύστατη γραμμή άμυνας περιμένοντας τον οθωμανικό στρατό. (ΠΗΓΗ: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ημερολόγιο 2010: Το μαύρο ’97, Θεσσαλονίκη 2009).

Εικ.10: Εύζωνας της εποχής. Στο κάτω μέρος αναγράφεται:

«Στο 1897 Παναγιώτης Αποστολόπουλος ή Πετρονότης εκ Τριπόλεως που εβάσταξε μαζί με 50 ευζώνους τον τουρκικόν στρατόν στην ΤΑΡΑΤΣΑ και δεν άφησε αυτόν να μπή στην ΛΑΜΙΑ να την μαγαρίση και να με μακαρίζεται». (ΠΗΓΗ: ΝίκοςΤαξ.Δαβανέλος, ΛΑΜΙΑ η ρεκλάμα (1850-1967), Αθήνα 1999, σελίδα 54).

Εικ.11:Το μνημείο της Καμηλόβρυσης. (ΠΗΓΗ: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου).

Εικ.12: Τα ονόματα των πεσόντων στην Καμηλόβρυση. (ΠΗΓΗ: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου).

Εικ.13: ‘And, again, the Army of Desolation’, δηλαδή «Και πάλι ο στρατός της απόγνωσης»: πρόσφυγες με τα ζώα τους διέρχονται από την Πλατεία Ελευθερίας. Το κτίριο πίσω στεγάζει το «ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟΝ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ». (ΠΗΓΗ: Palmer Fr., Going to war in Greece, New York 1897, εκδόσεις R.H.Rusell).

Εικ.14: ‘The remnants of the cavalry’, δηλαδή «Τα υπολείμματα του ιππικού»: οπισθοχωρούντες άνδρες του ιππικού διέρχονται από την Πλατεία Ελευθερίας. Διακρίνεται το κτίριο της Εικ.13 και στο βάθος το Κάστρο της Λαμίας. (ΠΗΓΗ: Palmer Fr., Going to war in Greece, New York 1897, εκδόσεις R.H.Rusell).

Εικ.15: Η Δημητρούλα Δ. Γκέκα (1887-1980) στο παζάρι της Λαμίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1933. (ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου).

Εικ.16: Πλήθη προσφύγων εγκαταλείπουν τη Θεσσαλία. (ΠΗΓΗ: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ημερολόγιο 2010: Το μαύρο ’97, Θεσσαλονίκη 2009).

Εικ.17: Η Δέσποινα Δ. Αλεξοπούλου (1914-1993) σε ηλικία 33 ετών. (ΠΗΓΗ: Οικογενειακό αρχείο Αλέξανδρου Δ. Αλεξόπουλου).

Εικ.18: Η φωτογραφία ελήφθη από λόφο που βρίσκεται στο Βελεστίνο. Στο βάθος η οροσειρά της Όθρυος. Το Τσερνοβίτι βρίσκεται στην πίσω πλευρά της οροσειράς. Η θέση του προσδιορίσθηκε για τον υπολογισμό της απόστασης από το Βελεστίνο. (ΠΗΓΗ: Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου).

Εικ.19: Σεϊφουλάχ Πασάς: ο Οθωμανός αρχηγός της εμπροσθοφυλακής στην Καμηλόβρυση και Ταράτσα. Ο Σεϊφουλάχ Πασάς, κιρκάσιος στην καταγωγή, είχε το βαθμό του συνταγματάρχη. Εκπαιδεύτηκε στη στρατιωτική σχολή της Κωνσταντινούπολης. Tο 1884 υπήρξε βοηθός στη διδασκαλία της υπηρεσίας του επιτελείου. Υπήρξε για ένα διάστημα πρόξενος στη Λάρισα και το Βόλο. (ΠΗΓΗ: Ευαγγελοπούλου-Τσελή Α., Η μάχη του Δομοκού 1897. Η τελευταία νικηφόρος μάχη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σύμφωνα με τη γνώμη των Τούρκων, σελίδες 777-792. Πρακτικά του 4^ου Συνεδρίου Φθιωτικής ιστορίας (Ιστορία-Αρχαιολογία-Λαογραφία). 9, 10 και 11 Νοεμβρίου 2007, Λαμία 2010).

Εικ.20: Κωνσταντίνος Έσλιν ή Konstantin von Hößlin (1844-1920). Νομικός και πολιτικός βαυαρικής καταγωγής. Διετέλεσε νομάρχης Φθιωτιδιφωκίδος το 1897. Με τη θαρραλέα ενέργειά του έσωσε τη Λαμία από την καταστροφή. (ΠΗΓΗ: http://www.hellenica.de/Griechenland/NeuGes/Bio/GR/KonstantinosEsslin.html).

Εικ.21: Χάρτης με τις θέσεις των αντιπάλων στρατευμάτων κατά τη σύναψη της ανακωχής στις 7 Μαΐου (ΠΗΓΗ: Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα, Ημερολόγιο 2010: Το μαύρο ’97, Θεσσαλονίκη 2009).