Πόλεις και οικισμοί της Φθιώτιδας μέσα από τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα των ετών 1514-1550. Μέρος Α΄: Καζάς Ζητουνίου (İzdin kazası)

 

Από την έρευνα στο διαδίκτυο οδηγηθήκαμε σε εκδόσεις της Γενικής Διεύθυνσης Κρατικών Αρχείων της Τουρκίας, οι οποίες παρουσιάζουν φορολογικά κατάστιχα της οθωμανικής αυτοκρατορίας της περιόδου του πρώτου μισού του 16^ου αιώνα. Είναι εποχή ανάπτυξης και ακμής με απόγειο το 1566, έτος θανάτου του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1494-1566).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία παρουσιάζουν τα φορολογικά κατάστιχα (Tahrir Defterleri), τα οποία αναφέρουν πληροφορίες για τη Φθιώτιδα.

Το φορολογικό κατάστιχο (Tahrir Defterleri) TD 367 συντάχθηκε το 1530, με στοιχεία της απογραφής που διέταξε ο Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής το 1521, ένα χρόνο μετά την άνοδό του στο θρόνο. Είναι αναλυτικότερο από τα συνηθισμένα κατάστιχα. Καταγράφει τον φορολογούμενο πληθυσμό και το σύνολο των φόρων που κατέβαλλαν οι οικισμοί. Στο ίδιο κατάστιχο περιλαμβάνεται και η πρώτη φορολογία νομοθεσία (κανουνναμές) [βλέπε σχετικά: Ο κανουνναμές (ķânûnnâme) του καζά Ζητουνίου (İzdin kazası)]. Στο TD 420 καταγράφεται μόνο το εισόδημα των κατόχων των τιμαρίων (Timārhā).

Στο αναλυτικό (Mufassal) κατάστιχο TD 431 και στο συνοπτικό (İcmal) TD 196, τα οποία χρονολογούνται το 1547, αποτυπώθηκε η απογραφή, η οποία πραγματοποιήθηκε το 1540.

Σε τρία αναλυτικά κατάστιχα, το TD 484 της Κωνσταντινούπολης και τα Kuyudu Kadime 157 και 183 της Άγκυρας, διασώθηκε η απογραφή που διέταξε το 1571 ο Σελίμ Β΄ ο μέθυσος (1524-1574).

Από τα διασωθέντα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα διαπιστώνεται ότι ο γεωγραφικός χώρος της σημερινής Φθιώτιδας (επαρχίες Φθιώτιδας, Δομοκού και Λοκρίδας) ανήκε τότε σε διαφορετικές διοικητικές και φορολογικές ενότητες.

Η ορολογία που χρησιμοποιήθηκε από τους Οθωμανούς για την περιγραφή των γεωγραφικών διαμερισμάτων της αυτοκρατορίας τους ήταν:

-Μπεηλερμπεηλίκι ή Εγιαλέτι (Beylerbeylik ή Eyālet): ήταν η πρωταρχική διαίρεση της αυτοκρατορίας. Επικεφαλής ήταν ο μπεηλέρμπεης (Βeglerbegi ή Beylerbeyi). Το πρώτο Μπεηλερμπεηλίκι σχηματίσθηκε το 1361 και περιελάμβανε τις κατακτήσεις ευρωπαϊκών εδαφών.

-Λιβάς (Livā): ο αραβικός όρος λιβάς (Livā) στα πρώτα χρόνια της οθωμανικής κατάκτησης αναφέρεται σε γεωγραφικό διαμέρισμα, όπως είναι σήμερα η Περιφέρεια. Αργότερα αντικαταστάθηκε με τον όρο σαντζάκ (sancak). Διοικητής ήταν ο σαντζάκμπεης ή μουτασερίφης (sancakbeyi ή mutasarrıf).

-Καζάς (Kaza) ή Σουμπασιλίκι (Subaşılık): γεωγραφικό διαμέρισμα αντίστοιχο του σημερινού νομού. Επικεφαλής του ήταν ο σούμπασης (Sübaşı) ή βοεβόδας και βοηθός του ο τσερίμπασης (Çeribaşı).

-Ναχιγιές (Nahiye): αντιστοιχούσε στο σημερινό Δήμο ή επαρχία. Επικεφαλής ήταν ο μουτεσελίμης (Mütesellim).

 

 Χάρτης. Μέρος του λιβά του Ευρίπου το 1530. Η Χαλκίδα (Agrıboz) είναι πρωτεύουσα του λιβά. Η Λαμία (İzdin) είναι πρωτεύουσα του Καζά Ζητουνίου.

 

Ο καζάς Ζητουνίου (İzdin kazası), όπως διαπιστώνεται στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, από το 1466 έως το 1506 ανήκε στο λιβά Ευρίπου (Agrıboz livasi) και από το 1522 έως το 1539 στο λιβά Τρικάλων (Tirhala Livası). Περιελάμβανε τις επαρχίες Ζητουνίου (İzdin nahiyesi) και Μενδενίτσας (Modoniçe nahiyesi).

Πρωτεύουσα του καζά και της ομώνυμης επαρχίας είναι η Λαμία (έως το 1836 Ζητούνι) (İzdin, οθωμ. ازدين). Πρωτεύουσα της επαρχίας Μενδενίτσας είναι η Μενδενίτσα (Modoniçe, οθωμ. مدونيچه).

Ο καζάς είχε χωρισθεί σε πέντε χάσια, ένα ζιαμέτι και δύο τιμάρια. Τα χάσια (Hāsshā) ήταν περιοχές των οποίων τα έσοδα καρπωνόταν ο σουλτάνος ή υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι του. Το χάσι απέφερε έσοδα ύψους 100.000 άσπρων akçe και άνω. Τα ζιαμέτια (zeʻāmethā) ήταν περιοχές που παραχωρούνταν σε στρατιωτικό αξιωματούχο από το σουλτάνο, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του. Το ζιαμέτι απέφερε έσοδα ύψους 20.000-100.000 άσπρων (akçe). Τα τιμάρια (Timārhā), αντίστοιχα των βυζαντινών στρατιωτοπίων και ευρωπαϊκών φέουδων, ήταν περιοχές των οποίων τα έσοδα καρπωνόταν κυρίως στρατιωτικοί αξιωματούχοι για τις υπηρεσίες τους. Το τιμάριο απέφερε έσοδα ύψους 2.000-20.000 άσπρων (akçe).

Στο φορολογικό κατάστιχο TD 367/55,56 γίνεται αναφορά στο παζάρι της Λαμίας. Καταγράφονται επίσης προβλήτες ή σκάλες (İskelesi) του Αχινού (TD 367/96), της Λαμίας (TD 367/96) και του Kerdik(?) (TD 367/96).

Αναλυτικά ο καζάς Ζητουνίου, όπως καταγράφεται στο φορολογικό κατάστιχο TD 367:

 

 

ΚΑΖΑΣ ΖΗΤΟΥΝΙΟΥ (KAZĀ-İ İZDİN)

 

Χάσι του Σουλτάνου (Hāsshā-i Hümāyūn)

Πόλη (Λαμία) [Nefs (İzdin)] 1

Συνοικίες μουσουλμάνων (Mahalle-i müslim) 4

Συνοικίες απίστων (χριστιανών) (Mahalle-i gebrān) 13

Κοινότητα Ιουδαίων (Cemā‘at-i Yahūdī) 1

Κοινότητα αλατάδων (Cemā‘at-i tuzcıyān) 1

Οικογένειες μουσουλμάνων (Hāne-i müslim) 126

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 20

Οικογένειες απίστων (χριστιανών) (Hāne-i gebr) 457

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 62

Χήρες (Bīve) 80

Οικογένειες Ιουδαίων (Hāne-i Yahūdī) 16

Χήρες (Bīve) 5

Αλυκή (Memleha) 1

Φορολογικές ενότητες (Mukāta‘a) 3

Ορυζώνες (Nehr-i çeltük) 2

Έσοδα (Hāsıl) 791.475

 

Χάσι του Μεγάλου βεζύρη Ιμπραήμ Πασά (Hāsshā-i Sadru'l-vüzerā İbrāhīm Paşa)

Χωριά (Kurā) 12

Οικογένειες (Hāne) 599

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 91

Χήρες (Bīve) 47

Έσοδα (Hāsıl) 63.205

 

Χάσι του Αγιάζ Πασά (Hāsshā-i Ayas Paşa)

Χωριά (Kurā) 4

Οικογένειες (Hāne) 224

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 66

Χήρες (Bīve) 47

Έσοδα (Hāsıl) 29.712

 

Χάσι του Κασίμ Πασά (Hāsshā-i Kāsım Paşa)

Χωριά (Kurā) 9

Οικογένειες (Hāne) 296

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 85

Χήρες (Bīve) 43

Έσοδα (Hāsıl) 40.124

 

Χάσι του Διοικητή της Περιφέρειας (Hāsshā-i Mīr-livā)

ΕΠΑΡΧΊΑ ΜΕΝΔΕΝΙΤΣΑΣ (NĀHİYE-İ MODONİÇE)

Χωριά (Kurā) 4

Οικογένειες (Hāne) 177

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 29

Χήρες (Bīve) 17

Έσοδα (Hāsıl) 16.785

 

Ζιαμέτια και Τιμάρια των Σπαχήδων (Ze‘āmethā veTīmārhā-i Sipāhiyān)

ΕΠΑΡΧΙΑ ΛΑΜΙΑΣ ΚΑΙ ΜΕΝΔΕΝΙΤΣΑΣ (NĀHİYE-İ İZDİN VE MODONİÇE)

Πόλη (Μενδενίτσα) [Nefs (Modoniçe)] 1

Κοινότητα μουσουλμάνων (Cemā‘at-i Müslim) 1

Συνοικίες απίστων (χριστιανών) (Mahalle-i gebrān) 5

Χωριά (Kurā) 66

Μαυσωλεία ή Νεκροταφεία (Mezāri‘) 2

Οικογένειες μουσουλμάνων (Hāne-i müslim) 55

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 11

Οικογένειες απίστων (χριστιανών) (Hāne-i gebrān) 4.029

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 551

Χήρες (Bīve) 320

Έσοδα 427.325

 

Τιμάριο της Φρουράς (γενιτσάρων) του Κάστρου της Λαμίας (Tīmārhā-i Mustahfızān-ı Kal‘a-i İzdin)

Φρούραρχος (Dizdār) 1

Διαχειριστής (Οικονόμος) (Kethudā) 1

Πυροβολητής (Topcı) 1

Φρουρά (Γενίτσαροι) (Mustahfızān) 24

Χωριά (Kurā) 4

Οικογένειες (Hāne) 171

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 21

Χήρες (Bīve) 21

Έσοδα (Hāsıl) 28.167

 

Τιμάριο της Φρουράς (γενιτσάρων) του Κάστρου της Μενδενίτσας (Tīmārhā-i Mustahfızān-ı Kal‘a-i Modoniçe)

Φρούραρχος (Dizdār) 1

Διαχειριστής (Οικονόμος) Kethudā 1

Φρουρά (Γενίτσαροι) Mustahfızān 10

Ιμάμης (İmām) 1

Χωριά (Kurā) 2

Οικογένειες (Hāne) 91

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 14

Χήρες (Bīve) 1

Έσοδα (Hāsıl) 15.564

 

Βακούφια (Evkāf)

Αμπελώνες (Bāğ), κήποι (bāğçe)

Καταστήματα, πόρτες (Dekākīn, bāb) 33

Νερόμυλοι, πόρτες (Āsiyāb, bāb) 2

Έσοδα (Hāsıl) 17.147

 

ΣΥΝΟΛΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑ ΖΗΤΟΥΝΙΟΥ (CEMA‘N KAZĀ-İ İZDİN)

Κάστρα (Kal‘a) 2

Κωμοπόλεις (Kasaba) 2

Πόλη της Λαμίας (Nefs-i İzdin)

Συνοικίες μουσουλμάνων (Mahalle-i müslim) 4

Συνοικίες απίστων (χριστιανών) (Mahalle-i gebrān) 13

Κοινότητα Ιουδαίων (Cemā‘at-i Yahūdī) 1

Κοινότητα αλατάδων (Cemā‘at-i tuzcıyān) 1

Πόλη της Μενδενίτσας (Nefs-i Modoniçe)

Κοινότητα μουσουλμάνων (Cemā‘at-i müslim) 1

Συνοικίες απίστων (χριστιανών) (Mahalle-i gebrān) 5

Χωριά (Kurā) 99

Φορολογικές ενότητες (Mukāta‘a) 3

Ορυζώνες (Nehr-i çeltük) 2

Οικογένειες μουσουλμάνων (Hāne-i müslim) 126

Άγαμοι άνδρες (Mücerredān) 20

Οικογένειες απίστων (χριστιανών) (Hāne-i gebr) 5.953

Άγαμοι άνδρες (Mücerredān) 905

Χήρες (Bīve) 575

Οικογένειες Ιουδαίων (Hāne-i Yahūdī) 16

Άγαμοι άνδρες (Mücerred) 5

Μικρά τζαμιά (Mescid) 2

Λουτρά (Hammām) 2

Ιμάμηδες (İmām) 2

Μουεζίνηδες (Mü’ezzin) 2

Αλυκή (Memleha) 1

Έσοδα (Hāsıl) 1.413.942

 

Τα φορολογικά έσοδα κατανέμονταν ως εξής:

-τα έσοδα από το χάσι της πόλης της Λαμίας ανήκαν απευθείας στο Σουλτάνο.

-τα έσοδα από το χάσι 12 χωριών ανήκαν στο Μεγάλο βεζύρη (πρωθυπουργό) ελληνικής καταγωγής Ιμπραήμ πασά (1493-1536), τον γνωστό Πάργαλη.

-τα έσοδα από το χάσι 4 χωριών ανήκαν στον Αγιάζ πασά (1483-1539) (Ayas Mehmed Paşa), γιό εξισλαμισθέντα Αλβανού από τη Σκόνδρα και ευρωπαίας μητέρας. Ο ίδιος γεννήθηκε στην Αυλώνα. Ο Αγιάζ πασάς είχε τοποθετηθεί από το σουλτάνο Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή μπεηλέρμπεης στο Εγιαλέτι της Ρούμελης (Eyālet-i Rūm-ėli). Μετά την εκτέλεση του Ιμπραήμ πασά Πάργαλη το 1536, ο Σουλεϊμάν τον τοποθέτησε Μεγάλο Βεζύρη. Ο Αγιάζ πασάς κατέστειλε εξέγερση στην περιοχή, η οποία αναφέρεται σε «Ενθύμηση» της 23^ης Αυγούστου 1526 γραμμένη στο νάρθηκα της Άνω Μονής Ξενιάς: «†Έτους ζλδ΄ ινδ. Ιδ΄εν Βρύνινα αυγ. Κγ΄. Έγεινε μεγάλο κακό πολύς κόσμος υπόφερε από των κλεφτών και στρατευμάτων. Οι αγάδες έσφαξαν, έκαψαν, κούρσευσαν και δραγούμησαν» (βλέπε και Τσερνοβίτι, Ίδρυση-Προεπαναστατικοί χρόνοι).

-τα έσοδα από το χάσι 9 χωριών ανήκαν στον Κασίμ πασά (Cezerî-zade Koca Kasim Paşa), τότε διοικητή (sancakbeyi) της Θεσσαλονίκης (1520-1530). Ο Κασίμ πασάς ίδρυσε στη Θεσσαλονίκη τα Λουτρά Πασά Χαμάμ και μετέτρεψε σε τζαμί τον γειτονικό υστεροβυζαντινό ναό των Αγίων Αποστόλων.

-τα έσοδα από το χάσι 4 χωριών ανήκαν στο Διοικητή του Λιβά Ευρίπου (Agrıboz Livası).

-τα έσοδα από ζιαμέτια και τιμάρια 66 χωριών ανήκαν σε σπαχήδες.

-τα έσοδα από το τιμάριο 4 χωριών ανήκαν στη φρουρά των γενιτσάρων του Κάστρου της Λαμίας.

-τα έσοδα από το τιμάριο 2 χωριών ανήκαν στη φρουρά των γενιτσάρων του Κάστρου της Μενδενίτσας.

 

 

ΛΑΜΙΑ

Στο φορολογικό κατάστιχο TD 367 του έτους 1521 αναφέρεται ότι η Λαμία διέθετε κάστρο (kale) και υπήρξε έδρα Σούμπαση (subaşılık) ή βοεβόδα και καδή (kadi). Στο TD 367/55 διασώζεται το όνομα του καδή Μουχιντίν (Muhyi'd-dīn).

Στο Κάστρο της Λαμίας είχαν την έδρα τους ο Φρούραρχος, ένας οικονομικός διαχειριστής, ένας πυροβολητής και φρουρά αποτελούμενη από 24 γενιτσάρους. Για τη συντήρησή τους φορολογούνταν 4 χωριά, τα οποία αποτελούνταν από 171 οικογένειες (Hāne), 21 αγάμους (Mücerred) και 21 χήρες (Bīve).

Στην πόλη της Λαμίας καταγράφονται:

4 συνοικίες (Mahalle) μουσουλμάνων,

13 συνοικίες (Mahalle) απίστων (gebrān), δηλαδή χριστιανών,

1 κοινότητα (Cemā‘at) Ιουδαίων, η οποία αποτελούνταν από 16 οικογένειες και 5 χήρες.

1 κοινότητα (Cemā‘at) εργατών αλυκής (tuzcıyān=αλατάδες). Τα μέλη της κοινότητας αυτής εργάζονταν στην αλυκή του Μαλιακού κόλπου και ήταν χριστιανοί.

Ως διαφορετική ομάδα πληθυσμού καταγράφονται οι Kıbtiyan (çingeneler=τσιγγάνοι).

 

Συνοικίες μουσουλμάνων (Mahalle-i müslim)

Οι 4 συνοικίες (Mahalle) των μουσουλμάνων αποτελούνταν από 126 οικογένειες (Hāne) και 20 αγάμους (Mücerred). Αναπτύχθηκαν γύρω από τα τζαμιά και το δημόσιο εστιατόριο (İmaret) και ήταν οι εξής:

1. Cami-i Atik (TD 367/95)

2. Mescid-i Kasımfakih (TD 367/95)

3. Mescid-i Ömerçelebi (TD 367/95).

4. Zāviye-i Ömer-Bey (TD 367/95 & TD 367/103).

Σε μεταγενέστερο φορολογικό κατάστιχο (TD 445/602) καταγράφεται συνοικία μουσουλμάνων του καδή Καραμανλή (Karamanlu-Kādī). Από το όνομα φαίνεται πως ο καδής καταγόταν από την Καραμανία (Καππαδοκία).

Στην πόλη καταγράφονται ένα μεγάλο τζαμί (Cami-i Atik), της ομώνυμης συνοικίας και άλλα τρία μικρότερα (Mescid). Ένα από αυτά ιδρύθηκε από τον Ομέρ μπέη, γιό του Τουραχάν μπέη (Ömer Bey bin Turhan Bey) (TD 36/1299). Το δεύτερο (Mescid-i Kasımfakih) βρισκόταν στην ομώνυμη συνοικία του νομομαθή Κασίμ (στα ελληνικά Κασίμ=Δημήτριος) (Kasımfakih) (TD 367/95). Το τρίτο (Mescid-i Ömerçelebi) βρισκόταν στη συνοικία του Ομέρ Τσελεμπή (TD 367/95).

Ο Ομέρ μπέης είχε ιδρύσει και δημόσιο εστιατόριο (İmaret) για τη σίτιση των φτωχών (TD 36/1299).

Στο ίδιο κατάστιχο καταγράφονται και κατοικίες (Zaviyeler) των Ομέρ μπέη (TD 367/95 & TD 367/103) και Βελή μπαμπά (TD 367/73 & TD 420/242) Η θέση τους προσδιορίζεται στο χάρτη εκεί όπου βρίσκεται η σημερινή Ανθήλη (Χάρτης). Είναι γνωστό ότι η Ανθήλη έως το 1927 ονομαζόταν Ιμίρμπεη (Μίρμπη στην καθομιλουμένη της περιοχής). Η ονομασία αυτή αποτελεί παραφθορά του ονόματος Ομέρ μπέη. Οι κατοικίες αυτές, εκτός από χώροι θρησκευτικής περισυλλογής, εξυπηρετούσαν και τις ανάγκες της πολιτικής αρχής. Λειτουργούσαν ως φυλάκια, κέντρα ανεφοδιασμού του στρατού, ξενώνες, κ.ά.. Ο Ομέρ μπέης, γιος του Τουραχάν μπέη, το 1424 κατέλαβε οριστικά τη Λαμία και έβαλε τις βάσεις για την ενσωμάτωσή της στην πρώιμη τότε οθωμανική αυτοκρατορία.

Ο Βελή μπαμπά (Velī-Baba) ήταν μουσουλμάνος μοναχός (δερβίσης) που προωθούσε τον εξισλαμισμό στις κατακτημένες περιοχές της Φθιώτιδας. Πιθανώς να πρόκειται για τον Βελιουλλάχ μπαμπά (Veli’ullah-Baba), ο οποίος έδρασε την ίδια εποχή και ίδρυσε τον μουσουλμανικό τεκέ της Μενδενίτσας. Είναι γνωστή η συμβολή των δερβίσηδων στην οθωμανική εξάπλωση. Ο προσδιορισμός του ως μπαμπά αποδεικνύει ότι κατείχε υψηλή ιερατική θέση (baba=πνευματικός οδηγός του τάγματος των μπεκτασήδων δερβίσηδων, όπως ο ηγούμενος των χριστιανικών μοναστηριών). Αντίστοιχη προσωπικότητα, αρκετές δεκαετίες νωρίτερα, ήταν ο Χασάν μπαμπά. Ο Χασάν μπαμπά μαζί με τον Εβρενός μπέη (εξισλαμισμένο Έλληνα από τη βυζαντινή οικογένεια των Ουρανών) κατέκτησαν τη Θεσσαλία (1386-1394). Ο Χασάν μπαμπά συνέβαλε αποφασιστικά στον εξισλαμισμό της. Ο τεκές του, ο οποίος χτίσθηκε το 1490 από τον Ομέρ μπέη, σώζεται σήμερα στην είσοδο των Τεμπών (για την παρουσία δερβίσηδων στη Θεσσαλία βλέπε το άρθρο: Γρηγόρης Στουρνάρας, Η παρουσία των Δερβίσηδων στη Θεσσαλία κατά την Οθωμανική περίοδο και η συμβολή τους στο μετασχηματισμό του αστικού και αγροτικού χώρου, Συλλογικός τόμος ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ, σελίδες 221-238).

 Συνοικίες των απίστων (Mahalle-i gebrān)

Οι 13 συνοικίες (Mahalle) των απίστων (gebrān), δηλαδή των χριστιανών της Λαμίας, αποτελούνταν από 457 οικογένειες (Hāne), 62 αγάμους (Mücerred) και 80 χήρες (Bīve). Ήταν οι εξής:

1. Bastiro-bodon/ Mastro-Todor (TD 367/96 & TD 431/630).

2. Benar-Masakalo/Sarımsaklu (TD 367/96): πρόκειται για τη σημερινή Ροδίτσα. Η τουρκική ονομασία (Sarımsaklu) κατά λέξη ερμηνεύεται τόπος όπου καλλιεργείται σκόρδο (Sarımsak=σκόρδο). Το όνομα Benar Masakalo πιθανότατα είναι του φεουδάρχη, κυρίου του οικισμού πριν την έλευση των Οθωμανών. Η συνοικία μαζί με τη Λαμία γνώρισε τη φραγκική κατάκτηση (Βαρωνία Ζητουνίου, Girton) και στη συνέχεια την Καταλανική (El Sito). Το όνομα Masakalo πιθανώς μεταφέρεται ως Μισόκαλος  στα ελληνικά στην κτητορική επιγραφή της Παναγίας Αρχοντικής του έτους 1762. Η επιγραφή αναφέρει ότι ο προηγούμενος ναός «….ΕΚ ΦΘΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΜΗΣΟΚΑΛΟΥ ΕΚΑΤΑΚΑΪ….». Δηλαδή, κατακάηκε εξαιτίας του φθόνου του Μησοκάλου. Ως μισόκαλος προσδιορίζεται στα εκκλησιαστικά κείμενα ο διάβολος. Αν και υπάρχει μεγάλη χρονολογική απόκλιση 239 ετών ανάμεσα στο TD 367 και στην επιγραφή, στην λαϊκή παράδοση θα μπορούσε να επιβιώσει το κάψιμο του ναού από τον καθολικό φεουδάρχη Benar Masakalo. Άλλωστε και το καθολικό της μονής Άνω Ξενιάς κάηκε το 1213 από τον καρδινάλιο Πελάγιο.

3. Çerni (TD 367/95).

4. Iskırat (TD 367/96): πιθανώς ήταν το χωριό Σαρκλάκι του Δήμου Λαμιέων. Καταργήθηκε το 1879.

5. Koba (TD 367/96): είναι το σημερινό χωριό Κόμμα.

6. Kondar-Yano (TD 367/96).

7. Koril, Kronal (TD 35/117 & TD 431/632): η συνοικία αναφέρεται και ως Mahalle-i Kurolı.

8. Makri (TD 367/95).

9. Maratino, Pratiko (TD 35/116, TD 367/96 & TD 431/631): η συνοικία αναφέρεται επίσης ως Mahalle Pratikos İstimad και Mahalle-i Pod-Pratiko.

10. Rodino, Vodino (TD 35/115, TD 367/96 & TD 431/633).

11. Salina (TD 367/96).

12. Tabakçıyān (TD 367/96): στη συνοικία αυτή κατοικούσαν οι βυρσοδέψες.

13. Yanoço (TD 367/95).

 

Χωριά (Karye, Mezra’a)

Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται κατά αλφαβητική σειρά 55 χωριά (Karye) της επαρχίας Λαμίας (İzdin nahiyesi). Στον αριθμό αυτό προστίθενται η πρωτεύουσα Λαμία και 2 εγκαταλελειμμένα χωριά, των οποίων οι εκτάσεις καλλιεργούνταν από καλλιεργητές γειτονικών χωριών και φορολογούνται (Mezra’a).

Εκτός από τη στήλη με τα ονόματά τους, σε διπλανές στήλες παρατίθενται η παλιά και η σημερινή ονομασία, όσων ήταν δυνατόν να ταυτισθούν, καθώς και τα φορολογικά κατάστιχα που αναφέρουν το όνομα του χωριού. Οι Οθωμανοί γραφείς γνώριζαν την ελληνική γλώσσα. Χάριν ευφωνίας πρόσθεταν στην αρχή των ελληνικών λέξεων που άρχιζαν από δύο σύμφωνα το φωνήεν i, π.χ. İstiliç (Στυλίς). Πολλές φορές, το ίδιο φωνήεν παρενέβαλαν και ανάμεσα σε σύμφωνα, π.χ. İşkilitraki (Σκληθράκι).

Α/Α	Όνομα	Παλιά ονομασία	Σημερινή ονομασία	Φορολογικά κατάστιχα
1	Agnandı	Άγνάντη	καταργήθηκε το 1920	TD 367/99
2	Ahinoz	Αχινός	Αχινός	TD 367/98
3	Ahladi, Kovanatos, Ahlad, Ahılavi	Αχλάδι	Αχλάδι	TD 35/725  TD 431/649
4	Avlak	Αυλάκι	Αυλάκι	TD 367/99
5	Ayo Nikola			TD 367/99
6	Ayo Todor	Άγιοι Θεόδωροι	Άγιοι Θεόδωροι	TD 367/98
7	Ayo Yani	Άγιος Ιωάννης	Άγιος Ιωάννης	TD 35/309 TD 196/107 TD 420/110
8	Ayo-Yani- Ayo-Stani			TD 35/302 TD 367/99 TD 420/110 TD 431/677
9	Çaniçe Gardik, Küçük Gardik, Niç-Gardik	Γαρδικάκι	Οίτη	TD 367/99 TD 420/116
10	Çeltükçü, Çeltükciyan			TD 367/99
11	Çernovit, Çerni-virit	Τσερνοβίτι	Παλαιοκερασιά	TD 196/110 TD 367/99 TD 420/111 TD 431/674
12	Damasta, Vamasta	Δαμάστα	Δαμάστα	TD 35/308 TD 196/114  TD 367/99
13	Dayiçe-obası	Νταϊτσιά	Αγριλιά	TD 367/97
14	Delfino	Δέφλινο	Δέλφινο	TD 367/98
15	Divri	Δίβρη	Δίβρη	TD 367/98
16	Drako İspilye, Drako-selye	Δρακοσπηλιά	Θερμοπύλες	TD 196/106 TD 420/108  TD 431/660
17	Dristala, Dristela	Δρίστελλα	καταργήθηκε το 1879	TD 367/97
18	Françi	Φραντζή	Φραντζή	TD 367/97
19	Gardik	Γαρδίκι	Πελασγία	TD 367/98
20	Gavriyani	Γαύριανη	Γαβριανή	TD 35/123 TD 196/107 TD 431/663
21	İdbavuna, İdvuna	Δύο Βουνά	Δύο Βουνά	TD 35/301 TD 196/112
22	İlvaniçe	Λαβανίτσα		TD 367/101
23	İrhiniç(?)	εγκαταλελειμμένο		TD 367/99
24	İstiliç	Στυλίδα	Στυλίδα	TD 367/97
25	İşkilitraki	Σκληθράκι	καταργήθηκε το 1908	TD 367/97
26	İskopedelye, İskopolye			TD 367/99 TD 420/115
27	İzdin	Ζητούνι	Λαμία	TD 167/156 TD 367/54 TD 367/95 TD 367/97 TD 367/101
28	İzdin	Ζητούνι	Λαμία	TD 120/281
29	Kalamaki	παλιό Καλαμάκι	Καλαμάκι	TD 367/99
30	Kalamaki	εγκαταλελειμμένο		TD 367/99
31	Kara-Mustafālu çeltük nehri			TD 367/96
32	Kara-Mustafālu			TD 367/99
33	Koko-İkila, Koko İksilya			TD 196/109 TD 367/99
34	Komariç, Nihor	Κουμαρίτσι	Κουμαρίτσι	TD 367/99
35	Kombota	Κομποτάδες	Κομποτάδες	TD 35/100 TD 367/101 TD 431/983
36	Koronis			TD 367/99
37	Kosta Aleksi	Κωσταλέξη	Κωσταλέξη	TD 367/99
38	Köpekli			TD 367/101
39	Kukura, Kurşunlu-kilise			TD 367/99
40	Lefterohor	Ελευθεροχώρι	Ελευθεροχώρι	TD 367/99
41	Limogardik, Limo-gardik	Λιμογάρδι	Λιμογάρδι	TD 367/99
42	Litonos			TD 367/97
43	Longiçe, Bunkiçe	Λογγίτσι	Λογγίτσι	TD 35/157 TD 420/18
44	Makri	Μάκρυσι	Μάκρη	TD 367/95
45	Makri Livadi			TD 367/99
46	Mibalos (?)			TD 367/98
47	Nerayida, Lukova, Trinida	Νεράϊδα	Νεράϊδα	TD 196/10 TD 367/97
48	Nikova	Νίκοβα	Άνυδρο	TD 367/97
49	Padelyani, Pavel-Yani, Valani	Παύλιανη	Παύλιανη	TD 35/292 TD 196/13 TD 367/97 TD 420/17 TD 431/650
50	Palyohor	Παληοχώρι	Παλαιοχώρι Δωριέων	TD 35/292 TD 196/13 TD 367/97 TD 420/17
51	Pileş			TD 367/97
52	Pralos, Pratos	Μπράλλος	Μπράλος	TD 35/154 TD 367/97 TD 420/18
53	Prokovenik	Προκοβενίκος	Σκαμνός	TD 367/99
54	Sapona, Salona	Σαπουνά	καταργήθηκε το 1879	TD 35/311 TD 367/101 TD 431/979
55	Timurhisar, Kovalos, Rahoviçe	Κουβέλα ή Κούβελος	Κουβέλα ή Κούβελος	TD 367/99
56	Vardat, Ayo Paraskevi	Βαρδάτες	Βαρδάτες	TD 367/99
57	Vlakanda			TD 367/97
58	Zapandı			TD 367/99

 

Παρατηρήσεις:

-Agnandı: η Άγναντη υπήρξε χωριό του δήμου Κρεμαστής Λαρίσσης κοντά στην Πελασγία. Καταργήθηκε το 1920.

-Ahladi, Kovanatos, Ahlad, Ahılavi: το Αχλάδι εμφανίζεται και με το όνομα Kovanatos.

-Çaniçe Gardik, Gardik, Niç-Gardik: Μικρό (Küçük) Γαρδίκι είναι το Γαρδικάκι (από το 1930 Οίτη) σε αντίθεση με την Πελαγία που ονομαζόταν Μεγάλο (Büyük) Γαρδίκι (ευχαριστούμε τον εκπαιδευτικό  κ.Γιώργο Σταυρόπουλο για την υπόδειξη).

-Çeltükçü, Çeltükciyan: στα ελληνικά ερμηνεύεται ως χωριό καλλιεργητών ρυζιού. Και τότε στις εκβολές του Σπερχειού καλλιεργούνταν ρύζι. Είναι γνωστό από τα φορολογικά κατάστιχα ότι υπήρχαν 2 ορυζώνες (Nehr-i çeltük). Οι καλλιεργητές διέμειναν σε δικό τους χωριό. Οι Τούρκοι ιστορικοί τους θεωρούν μουσουλμάνους.

-Çernovit, Çerni-virit: η Παλαιοκερασιά καταγράφεται και ως Çerni-virit.

-Damasta, Vamasta: η Δαμάστα καταγράφεται και ως Vamasta.

-Dayiçe-obası: η σημερινή Αγριλιά (έως το 1927 Νταϊτσιά). Το δεύτερο συνθετικό obası δηλώνει τον τίτλο του ιδιοκτήτη του χωριού. Όμπασης ήταν στρατιωτικός τίτλος Οθωμανού αξιωματούχου, ο Ενωμοτάρχης.

-Kalamaki: στο ίδιο φορολογικό κατάστιχο (TD 367/99) αναφέρεται δύο φορές το Καλαμάκι: ως χωριό (Karye) και ως καλλιεργήσιμη έκταση (Mezra’a).

-Kara-Mustafālu, Kara-Mustafālu çeltük nehri: οι κάτοικοι του χωριού είναι καλλιεργητές ρυζιού (çeltük nehri) και σύμφωνα με τους Τούρκους ιστορικούς μουσουλμάνοι. Είναι η Μουσταφάμπεη (από το 1915 Ηράκλεια).

-Komariç, Nihor: το Κουμαρίτσι καταγράφεται και ως Νεχώρι.

-Köpekli: οι Τούρκοι ιστορικοί το αναφέρουν ως μουσουλμανικό. Ετυμολογείται από το Köpek=σκύλος και την κατάληξη –li που δηλώνει τόπο.

-Kukura, Kurşunlu-kilise: ετυμολογείται από το μεσαιωνικό λατινικό Cucurum=σωρός από πέτρες. Το Kurşunlu-kilise μεταφράζεται Μολυβδοσκέπαστη εκκλησία.

-Limogardik, Limo-gardik: το Λιμογάρδι. Το πρώτο συνθετικό (Limo) είναι το λατινικό Limes=όρια, σύνορα. Το δεύτερο συνθετικό (gardik) είναι το γνωστό μας Γαρδίκι. Το όνομα του χωριού ερμηνεύεται ως μικρή πόλη των συνόρων και μάλλον είχε σχέση με τη φραγκική Βαρωνία του Ζητουνίου ή τους Καταλανούς μισθοφόρους που διαδέχθηκαν τους Φράγκους στην περιοχή.

-Litonos: η λέξη Litono είναι η άλλη σημασία της λέξης Verbena, ονομασία του φυτού βέρβενα ή σταυροβότανο. Από αυτό πιθανώς προέρχεται η ονομασία του χωριού.

-Longiçe, Bunkiçe: το Λογγίτσι καταγράφεται και ως Bunkiçe.

-Nerayida, Lukova, Trinida: η Νεράιδα καταγράφεται και ως Lukova και Trinida. Χωριό Λούκοβο υπάρχει σήμερα στην Αλβανία και την Τσεχία. Trinida μεταφράζεται στα ελληνικά η Τριάδα.

-Padelyani, Pavel-Yani, Valani: η Παύλιανη καταγράφεται με τρία ονόματα.

-Pralos, Pratos: ο Μπράλος καταγράφεται και ως Pratos. Πόλη Prato υπάρχει στην Τοσκάνη. Στα ιταλικά Prato=λιβάδι.

-Sapona, Salona: είναι ο διαλυμένος οικισμός Σαπουνά στο όρος Όθρυς. Καταγράφεται και ως Salona. Δεν πρέπει να συγχέεται με την Άμφισσα, η οποία σε όλα τα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα καταγράφεται ως Salina.

-Timurhisar, Kovalos, Rahoviçe: από τους Τούρκους ιστορικούς τοποθετείται εκεί όπου βρίσκεται η σημερινή Κουβέλα, δίπλα στην εκβολή του ποταμού Βελλά (Χάρτης). Ετυμολογείται από το σλαβικό kubeł=κυψέλη μελισσών. Από προσεκτικότερη όμως μελέτη η θέση του προσδιορίζεται στην περιοχή της σημερινής Παύλιανης. Το όνομα Rahoviçe (Ραχωβίτσα) υποδηλώνει οικισμό σε ορεινό έδαφος. Είναι το φυσικό οχυρό Κούβελος, το οποίο τη φραγκοκρατία ονομαζόταν Σιδηρόκαστρο και έλεγχε το φαράγγι του Ασωπού ποταμού. Η θέση του προσδιορίσθηκε το 1932 σε άρθρο και δύο φωτογραφίες του βυζαντινολόγου Γεωργίου Κόλια (1906-1973) από την Καλοσκοπή [περισσότερα βλέπε: Γ.Κόλιας, Σιδερόκαστρον, ΕΕΒΣ Ι΄ (1933), σελίδες 72-82]. Επίσης και σε χάρτη της Κεντρικής Ελλάδας σε άρθρο του Antoine Bon [βλέπε: A.Bon, Forteresses médiévales de la Grèce centrale, BCH 61 (1937), p.p.136-208]. Οι Οθωμανοί μετέφρασαν το Σιδηρόκαστρο στα οθωμανικά τουρκικά σε Timurhisar, στα μεταγενέστερα τουρκικά μεταβλήθηκε σε Demirhisar (Timur=Demir=σίδηρος).

-Vardat, Ayo Paraskevi: οι Βαρδάτες καταγράφονται και ως Αγία Παρασκευή.

-Zapandı: ετυμολογείται από το σλαβικό Zapad=δύση, ηλιοβασίλεμα ή σκοτεινός τόπος. Ο οικισμός βρισκόταν κοντά στο σημερινό Καλαμάκι.

Τα ονόματα ορισμένων χωριών υποδηλώνουν την φραγκική και καταλανική κατοχή της περιοχής, η οποία προηγήθηκε της οθωμανικής. Διατηρήθηκαν στις απογραφές, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν έναν αιώνα περίπου μετά την οθωμανική κατάκτηση.

Τα χωριά Άγιοι Θεόδωροι, Άγιος Ιωάννης και Γαβριανή ανήκουν σήμερα στο νομό Μαγνησίας.

 

 

ΜΕΝΔΕΝΙΤΣΑ

Η Μενδενίτσα καταλήφθηκε από τον Ομέρ μπέη στις 20 Ιουνίου 1414, επί σουλτάνου Μωάμεθ Α΄ (1389-1421). Η κατάληψη από τους Οθωμανούς σήμανε το τέλος της Μαρκιωνίας της. Ήταν πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας (Modoniçe nahiyesi).

Στο Κάστρο της Μενδενίτσας είχαν την έδρα τους ο Φρούραρχος, ένας οικονομικός διαχειριστής, ένας Ιμάμης και φρουρά αποτελούμενη από 10 γενιτσάρους. Για τη συντήρησή τους φορολογούνταν 2 χωριά, τα οποία αποτελούνταν από 91 οικογένειες (Hāne), 14 αγάμους (Mücerred) και 1 χήρa (Bīve).

Στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο TD 367 καταγράφονται 1 κοινότητα (Cemā‘at) μουσουλμάνων και 5 συνοικίες (Mahalle) απίστων (gebrān), δηλαδή χριστιανών. Αναφέρεται επίσης η ύπαρξη ομάδας πληθυσμού Kıbtiyan (çingeneler=τσιγγάνοι) (TD 120/282).

Η επαρχία Μενδενίτσας διέθετε μία προβλήτα ή σκάλα (İskelesi) στη Σκάρφεια (TD 367/96).

 

Κοινότητα μουσουλμάνων (Cemā‘at -i müslim)

Στο TD 367 αναφέρεται η ύπαρξη μίας κοινότητας (Cemā‘at) μουσουλμάνων. Ανατολικά της πόλης, είχε ιδρυθεί μοναστήρι (τεκές) των μπεκτασήδων δερβίσηδων από τον δερβίση Βελιουλλάχ μπαμπά (Veli’ullah-Baba), ο οποίος είχε εργασθεί για τον εξισλαμισμό των χριστιανών κατοίκων της περιοχής. Ο τάφος του σωζόταν στον τεκέ και τον περιγράφει ο Εβλιγιά Τσελεμπί (Evliya Çelebi) το 1668 (βλέπε: Βαρβούνης Μανώλης, Ο τάφος του Βελιουλλάχ στη Μενδενίτσα, Λαμία 1993, Φθιωτικά Χρονικά 13, σελίδες 18-29). Ο τεκές καταστράφηκε από τον Γιάννη Δυοβουνιώτη στις 13 Απριλίου 1821 παρά τη συμφωνία και τη συμπάθεια του ηγουμένου του τεκέ προς τους επαναστάτες.

 

Συνοικίες των απίστων (Mahalle-i gebrān)

Οι 5 συνοικίες (Mahalle) των απίστων (gebrān), της Μενδενίτσας ήταν οι εξής:

1. Ayo Nikola (TD 367/100).

2. Kalastra (TD 367/100).

3. Mesar İlye (TD 367/100).

4. Porta (TD 367/100).

5. Poryoz (TD 367/100).

 

Χωριά (Karye, Mezra’a)

Στον πίνακα που ακολουθεί παρατίθενται κατά αλφαβητική σειρά 44 χωριά (Karye) της επαρχίας Μενδενίτσας (Modoniçe nahiyesi). Στον αριθμό αυτό προστίθενται η πρωτεύουσα Μενδενίτσα και ένα εγκαταλελειμμένο χωριό, του οποίου η έκταση καλλιεργείται από καλλιεργητές γειτονικών χωριών και φορολογείται (Mezra’a).

Εκτός από τη στήλη με τα ονόματά τους, σε διπλανές στήλες παρατίθενται η παλιά και η σημερινή ονομασία, όσων ήταν δυνατόν να ταυτισθούν, καθώς και τα φορολογικά κατάστιχα που αναφέρουν το όνομα του χωριού.

Α/Α	Όνομα	Παλιά ονομασία	Σημερινή ονομασία	Φορολογικά κατάστιχα
1	Agnandı	Άγναντη	Άγναντη	TD 367/100
2	Agoryani	Αγόριανη	Επτάλοφος	TD 196/23
3	Anderoz	Άντερας	Σκάρφεια	TD 367/97
4	Ayo Dimitri			TD 367/100
5	Ayo Yani			TD 367/98
6	Bodino			TD 196/11
7	Buzanoz, Orniç	Αρνίτσα	καταργήθηκε το 1879	TD 367/100
8	Dadi	Δαδί	Αμφίκλεια	TD 367/100
9	Dimitraki	Δημητράκι		TD 367/100
10	Dirniçe	Δερνίτσα	Τιθρώνιο	TD 431/991
11	Dorapoli			TD 367/98
12	Doşkohor, Kaloyanat			TD 367/10
13	Fenar			TD 367/97
14	Golonişe	Γλούνιτσα	Δρυμαία	TD 367/101
15	Hondro Nikola	Χονδρονικόλας	-	TD 196/11
16	Igligatos			TD 367/98
17	Iskotinani		Σκοτείνιανη	TD 367/100
18	İksiropigadi		Ξηροπήγαδο(?)	TD 367/100
19	İkşiliki	Ξυλικοί	Ξυλικοί	TD 367/101
20	İnoviçe			TD 367/100
21	İskilihor			TD 367/100
22	İspilye			TD 367/100
23	İvlayanos (?), Lapatos	Λιαπάτα	Άγιος Χαράλαμπος	TD 367/102
24	İvrasta, Kornarilitokasrı (?)			TD 367/101
25	Kalonat, Ayo Yorgi			TD 367/97
26	Karya	Καρυά	Καρυά	TD 367/98
27	Kasrıpirgo			TD 367/97
28	Kirasye			TD 367/101
29	Kriyonero, Kriyoznero	εγκαταλελειμμένο		TD 431/741
30	Kumanato	Κόμνηνα	Κόμνινα	TD 367/100
31	Livadar, Pahomi			TD 35/74
32	Markel			TD 367/98
33	Martin			TD 367/101
34	Mavrikatos	Μαυρουκάταις	καταργήθηκε το 1845	TD 420/123
35	Megalo Kiri			TD 196/27
36	Mıkraki			TD 367/101
37	Mirçot			TD 367/97
38	Modoniçe			TD 196/22 TD 367/98 TD 367/100 TD 367/102 TD 431/705
39	Mot	Μόδι	Μόδι	TD 367/100
40	Mujika			TD 367/98
41	Parapirgo, Golyarimopirgo			TD 367/100
42	Petri Bardi			TD 367/100
43	Regin	Ρεγγίνι	Ρεγγίνι	TD 367/102
44	Tahtalı	Ταχταλί	καταργήθηκε το 1940	TD 367/100
45	Vircanos			TD 367/100
46	Vovidiçe			TD 367/97

 

Παρατηρήσεις:

-Megalo Kiri: το χωριό και κατ’ επέκταση η κοιλάδα μεταξύ Κηφισού και Αγόριανης από τη θέση Κομοπύλη έως τη Γραβιά ανήκε στον Όθωνα ντε Λα Ρός, επικεφαλής του Δουκάτου των Αθηνών, ο οποίος αποκαλούνταν από τους κατοίκους της περιοχής Μεγάλος Κύρης.

-Vircanos: Είναι η πολυπληθής κωμόπολη Βέρτζανος ή Μέρτζανος ή Μέρτζηνος που αναφέρει το 1668 ο Εβλιγιά Τσελεμπή. Ο Χρήστος Ενεισλίδης καταγράφει το τοπωνύμιο Μερτζανά ή Μπερτζανά κοντά στο Δαδί. Μαζί με τον οικισμό υπήρξε και τζαμί. Κατά τον Χρήστο Ενισλείδη, πιθανώς η κωμόπολη ιδρύθηκε από την οικογένεια Μουρτζίνων ή Μουργκίνων, απογόνων των Παλαιολόγων, μέλη της οποίας υπήρχαν στο Δαδί έως το 1940. Η κωμόπολη εγκαταλείφθηκε ή καταστράφηκε πριν την επανάσταση του 1821 (βλέπε: Άγνωστες Σουβαλιώτικες ιστορίες. Ο οντάς του Αγά).

Υ.Γ.: Ευχαριστούμε θερμά:

-τον καθηγητή κ.Νικόλαο Παπαοικονόμου για τη συμβολή του στην ερμηνεία των παλαιοοθωμανικών όρων.

-τον εκπαιδευτικό κ.Γιώργο Σταυρόπουλο για τις επισημάνσεις και την συνεργασία .

 

ΕΙΚΟΝΕΣ

 

α

 

β

 

γ

 

δ

 

ε

Εικ.1αβγδε Σελίδες του φορολογικού καταστίχου TD 367 με πληροφορίες για τον Καζά Ζητουνίου και τις επαρχίες Λαμίας και Μενδενίτσας. (Πηγή: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı / Defter-i Hâkânî Dizisi: XI, 370 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili defteri ile. 101, 114 ve 390 numaralı (920-937 / 1514-1530), II. Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları. Tipkibasim, Ankara 2007).

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı / Osmanlı Yer Adları: I, Rumeli Eyaleti (1514-1550), Ankara 2013.

Μετάφραση: Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων της Πρωθυπουργίας / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Οθωμανικά τοπωνύμια, Εγιαλέτι της Ρούμελης (1514-1550), Άγκυρα 2013.

2α. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı / Defter-i Hâkânî Dizisi: XI, 370 numarali Muhâsebe-I Vilâyet-I Rum-ili defter ile. 101, 114 ve 390 numarali (920-937/1514-1530), I. Karli-ili, Agriboz, Mora, Rodos ve Tirhala Livâlari., Dizin, Ankara 2007.

Μετάφραση: Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων της Πρωθυπουργίας / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Βιβλίο Καταγραφής, Σειρά ΧΙ, Αριθμός 370 του βιβλίου λογιστικής του βιλαετίου των Ρωμιών. Αριθμοί 101, 114 και 390, Ι. Κάρλελι (Αιτωλοακαρνανία), Ευρίπου, Μωριά, Ρόδου και λιβάς Τρικάλων. Ευρετήριο, Άγκυρα 2007.

2β. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı / Defter-i Hâkânî Dizisi: XI, 370 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili defteri ile. 101, 114 ve 390 numaralı (920-937 / 1514-1530), II. Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları. Tipkibasim, Ankara 2007.

Μετάφραση: Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων της Πρωθυπουργίας / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Βιβλίο του Χακάν, Σειρά ΧΙ, Αριθμός 370 του βιβλίου λογιστικής του βιλαετίου της Ρούμελης. Αριθμοί 101, 114 και 390, IΙ. Κάρλελι (Αιτωλοακαρνανία), Εύριπος (Χαλκίδα), Μωριάς, Ρόδος και λιβάς Τρικάλων. Πανομοιότυπα, Άγκυρα 2007.

3. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Yayin 26, Osmanli Yer Adlari (Alfabetik Sirayla), Ankara 2017.

Μετάφραση: Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων της Πρωθυπουργίας / Έκδοση 26, Οθωμανικά τοπωνύμια (αλφαβητική σειρά), Άγκυρα 2017.

4. Ευαγγελία Μπαλτά, Η περιοχή της Αταλάντης και Μουδουνίτσας στους πρώιμους οθωμανικούς χρόνους (15^ος-16^ος αι.). Πρακτικά Συνεδρίου ΛΟΚΡΙΔΑ Ιστορία και Πολιτισμός, Κτήμα Χατζημιχάλη 2002, σελίδες 139-165.

5. Γιώργος Τόλιος, Πολίχνες στον αρχαίο δρόμο. Στοιχεία για τη Λοκρίδα κατά τους νεότερους χρόνους. Πρακτικά Συνεδρίου ΛΟΚΡΙΔΑ Ιστορία και Πολιτισμός, Κτήμα Χατζημιχάλη 2002, σελίδες 173-190.

 

 

 

 

 

Σφραγίδες Ελευθερίας (1821-1832) από τη Φθιώτιδα

Στην έκδοση «ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 1821-1832. Σφραγίδες Κοινοτήτων-Μοναστηρίων, Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος, Ελληνικής Πολιτείας, Προσωπικές. Εισαγωγή Ι.Κ.Μαζαράκης-Αινιάν, Αθήναι 1983», η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος δημοσιεύει σφραγίδες της περιόδου 1821-1832[1]. Αφορούν δηλαδή την περίοδο της Επανάστασης του 1821 και του Καποδίστρια. Η εκδοτική αυτή προσπάθεια τιμήθηκε με το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών.

Ακολουθεί παρουσίαση των σφραγίδων της έκδοσης που αφορούν τη γεωγραφική περιοχή της σημερινής Φθιώτιδας. Ανήκουν είτε σε δημόσιες αρχές, είτε σε πρόσωπα. Ειδικότερα:

 

 

Α. Σφραγίδες δημοσίων αρχών.

 

Ι. Σφραγίδες από τη Λαμία (Ζητούνι) και την Υπάτη (Νέαι Πάτραι ή Πατρατζίκι).

 

 

Εικ.1. Σφραγίδα Δημογεροντίας Επαρχίας Ζητουνίου.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση της Προμάχου Αθηνάς. Φοράει περικεφαλαία και στο δεξί χέρι φέρει ακόντιο ενώ με το αριστερό στηρίζει την ασπίδα της (σύμβολα δύναμης). Στρέφεται ελαφρά αριστερά της προς την κουκουβάγια (σύμβολο σοφίας), η οποία κάθεται στην άκρη δάφνινου στεφανιού. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΖΗΤΟΥΝΙΟΥ». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 11ης Οκτωβρίου 1831 από Μουστάμπεη (Μουσταφάμπεη?, σημερινή Ηράκλεια) (Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, τεκμήριο 51046).

 

 Εικ.2. Σφραγίδα Επαρχιακής Δημογεροντίας Νέων Πατρών.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση της Προμάχου Αθηνάς. Φοράει περικεφαλαία και στο δεξί χέρι φέρει ακόντιο ενώ με το αριστερό στηρίζει την ασπίδα της (σύμβολα δύναμης). Στρέφεται ελαφρά δεξιά της προς την δυσδιάκριτη κουκουβάγια (σύμβολο σοφίας), η οποία κάθεται στην άκρη δάφνινου στεφανιού. Επιστέφεται από την επιγραφή «Η ΕΠΑΡΧΙΑΚΗ ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤΙΑ Ν[ΕΩΝ] ΠΑΤΡΩΝ 1829». Το γράμμα Ν απεικονίζεται ως И λόγω αβλεψίας του κατασκευαστή της σφραγίδας. Η σφραγίδα προέρχεται από τη Συλλογή του Μουσείου της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας.

Εικ.3. Σφραγίδα Διοικητή Λιδωρικίου, Νέων Πατρών και Ζητουνίου.

Η σφραγίδα έχει κυκλικό σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση Φοίνικα με μικρό σταυρό πάνω από το κεφάλι του. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΔΙΟΙΚ[ΗΤΗΣ] ΛΙΔΩΡ[ΙΚΙΟΥ] Ν[ΕΩΝ] ΠΑΤΡΩΝ ΖΗΤΟΥΝΙΟΥ». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο του Οκτωβρίου 1831 από Υπάτη (Νέα Πάτρα) (Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, τεκμήριο 51045).

 

ΙΙ. Σφραγίδες από την Αταλάντη (Ταλάντι) και τη Μενδενίτσα (Μποδονίτσα).

 

 Εικ.4. Σφραγίδα από Αταλάντη.

Η σφραγίδα έχει κυκλικό σχήμα. Η επιγραφή «CΦΡΑΓΙC / EΛEYΘEPIAC / ΤΑΛΑΝΤΙ / 1821 / ΑΠΡΙΛΛΙΟΥ / 2» καταλαμβάνει όλη την επιφάνειά της και περικλείεται από δάφνινο στεφάνι. Προέρχεται από έγγραφο της 26ης Απριλίου 1821 από την Αταλάντη, το οποίο υπογράφουν ο επίσκοπος Νεόφυτος Ταλαντίου, ο αρχιστράτηγος Αντώνιος και λοιποί (Ι.Α.Υ.).

Εικ.5. Σφραγίδα Επαρχιακής Δημογεροντίας Αταλάντης.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση της Προμάχου Αθηνάς. Φοράει περικεφαλαία και στο δεξί χέρι φέρει ακόντιο ενώ με το αριστερό στηρίζει την ασπίδα της (σύμβολα δύναμης). Στρέφεται ελαφρά αριστερά της προς την κουκουβάγια (σύμβολο σοφίας), η οποία κάθεται στην άκρη δάφνινου στεφανιού. Επιστέφεται από δυσανάγνωστη επιγραφή. Η σφραγίδα προέρχεται από τη Συλλογή του Μουσείου της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας και από έγγραφο της 1ης Οκτωβρίου 1830 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Βλαχογιάννη, φ.128).

Εικ.6. Σφραγίδα Υπαστυνομίας ή Αστυνομίας Σκάλας Αταλάντης.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση Φοίνικα με μικρό σταυρό πάνω από το κεφάλι του. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΗΠΑΣΤΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΚΑΛΑΣ ΤΑΛΑΝΤΙΑΣ 1830». Η επιγραφή της σφραγίδας μεταγράφεται «ΥΠΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΚΑΛΑΣ ΤΑΛΑΝΤΙΑΣ» ή «Η Π[ΡΟΣΩΡΙΝΗ] ΑΣΤΥΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΣΚΑΛΑΣ ΤΑΛΑΝΤΙΑΣ». Η σφραγίδα προέρχεται από τη Συλλογή του Μουσείου της Ιστορικής Εθνολογικής Εταιρείας.

 Εικ.7. Σφραγίδα του Β΄ Ελαφρού Τάγματος πεζικού.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση κράνους με ξίφος, η οποία περικλείεται από στεφάνι δάφνης. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΤΑΓΜΑ Β΄ ΕΛΑΦΡΟΝ». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 7ης Ιουνίου 1831 από Ταλαντία. (Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, τεκμήριο 51166). Το Β΄ Ελαφρύ τάγμα πεζικού την εποχή αυτή βρισκόταν στην περιοχή της Αταλάντης και πιθανώς είχε έδρα την Αταλάντη. Είναι ένα από τα 13 ελαφρά τάγματα που σχημάτισε ο Καποδίστριας μετά τη μάχη της Πέτρας Βοιωτίας και τα τοποθέτησε στη Στερεά Ελλάδα, όχι όμως στη μεθόριο.

Εικ.8. Σφραγίδα Μενδενίτσης.

Η σφραγίδα έχει κυκλικό σχήμα. Στο κέντρο αδιάγνωστο σχήμα ή γράμματα. Επιστέφεται από την επιγραφή «…ΜΕΝΔΕΝΙ[ΤΣΗΣ]». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο των εφόρων της Επαρχίας Μενδενίτσης και Τουρκοχωρίου. Το έγγραφο καταλήγει «Εν πόλει Σαλόνων 19 Νοεμβρίου α΄ Ελευθερίας αωκα». Δηλαδή γράφηκε και σφραγίστηκε στα Σάλωνα (Άμφισσα) το πρώτο έτος της ελευθερίας (1821) (Συλλογή Εθνικής Βιβλιοθήκης Ελλάδος, Α4325).

Εικ.9. Σφραγίδα Δημογεροντίας Επαρχίας Μενδενίτσης και Τουρκοχωρίου.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση της Προμάχου Αθηνάς. Φοράει περικεφαλαία και στο δεξί χέρι φέρει ακόντιο ενώ με το αριστερό στηρίζει την ασπίδα της (σύμβολα δύναμης). Στρέφεται ελαφρά αριστερά της προς την κουκουβάγια (σύμβολο σοφίας), η οποία κάθεται στην άκρη δάφνινου στεφανιού. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΔΗΜΟΓΕΡΟΝΤ[ΙΑ] ΤΗΣ ΕΠΑΡΧ[ΙΑΣ] ΜΟΝΤΟΝ[ΙΤ]Ζ[Η]Σ Τ[ΟΥ]Ρ[ΚΟ] Χ[ΩΡΙΟΥ]». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 1ης Οκτωβρίου 1830 από τη Σουβάλα (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Βλαχογιάννη, φ.107).

 

Εικ.10. Σφραγίδα Προσωρινού Διοικητή των Επαρχιών Λεβαδείας, Ταλαντίου και Μενδενίτσης.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση της Προμάχου Αθηνάς. Φοράει περικεφαλαία και στο δεξί χέρι φέρει ακόντιο ενώ με το αριστερό στηρίζει την ασπίδα της (σύμβολα δύναμης). Στρέφεται ελαφρά αριστερά της προς την κουκουβάγια (σύμβολο σοφίας), η οποία κάθεται στην άκρη δάφνινου στεφανιού. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΠΡΟΣΩΡ[ΙΝΟΣ] ΔΙΟΙΚ[ΗΤΗΣ] ΤΩΝ ΕΠΑΡ[ΧΙΩΝ] ΛΕΒΑΔ[ΙΑΣ] ΤΑΛΑΝΤ[ΙΟΥ] Κ[ΑΙ] ΜΕΝΔ[ΕΝΙΤΣΗΣ]». Η σφραγίδα προέρχεται από τη Συλλογή του Μουσείου της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας (τεκμήριο 51098) και από έγγραφο της 15ης Δεκεμβρίου 1829.

 Εικ.11. Σφραγίδα Διοικητή Λεβαδείας, Ταλαντίου και Μενδενίτσης.

Η σφραγίδα έχει ωοειδές σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση Φοίνικα με μικρό σταυρό πάνω από το κεφάλι του. Επιστέφεται από την επιγραφή «ΔΙΟΙΚΗΤ[ΗΣ] ΛΕΒΑΔ[ΙΑΣ] ΤΑΛΑΝΤ[ΙΟΥ] ΜΕΝΔΕΝΙΤΖΗΣ». Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 1ης Οκτωβρίου 1830 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Βλαχογιάννη, φ.128).

 

 

Β. Σφραγίδες προσώπων.

 

12. Σφραγίδα του Αθανασίου Διάκου.

 

 

Εικ.12. Η σφραγίδα του Αθανασίου Διάκου.

Η σφραγίδα έχει κυκλικό σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση δικέφαλου αητού. Εκατέρωθεν πάνω από την παράσταση τα γράμματα Δ και Θ (Διάκος Θανάσης) Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 28ης Μαρτίου 1821 (Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος).

 

13. Σφραγίδα του Μήτσου Κοντογιάννη.

 

Εικ.13. Η σφραγίδα του Μήτσου Κοντογιάννη.

Η σφραγίδα έχει τετράγωνο σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση φυτικού κοσμήματος. Εκατέρωθεν τα γράμματα Μ και Κ (Μήτσος Κοντογιάννης) Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 18ης Ιουνίου 1823 από την Υπάτη (Νέα Πάτρα) (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Βλαχογιάννη, φ.23).

 

14. Σφραγίδα του επισκόπου Ταλαντίου Νεοφύτου Μεταξά.

 

 Εικ.14α. Σφραγίδα του επισκόπου Ταλαντίου Νεοφύτου.

Η σφραγίδα έχει στρογγυλό σχήμα. Απεικονίζεται παράσταση δικέφαλου αητού. Εκατέρωθεν επάνω τα γράμματα Τ, Λ και κάτω Ν, Φ (Τ[Α]Λ[ΑΝΤΙΟΥ] Ν[ΕΟ]Φ[ΥΤΟΣ]). Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 2ας Φεβρουαρίου 1817 (Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, τεκμήριο 8734).

 

 Εικ.14β. Σφραγίδα του επισκόπου Ταλαντίου Νεοφύτου.

Η σφραγίδα έχει στρογγυλό σχήμα. Στην παράσταση στέμμα επιστέφει αητό ανάμεσα σε δύο κλαδιά δάφνης. Εκατέρωθεν επάνω τα γράμματα ΤΛ ΤΟΥ και κάτω ΝΦ ΤΣ (Τ[Α]Λ[ΑΝ]Τ[Ι]ΟΥ Ν[ΕΟ]Φ[Υ]Τ[Ο]Σ). Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 29ης Μαΐου 1827 (Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία, τεκμήριο 2128).

 

15. Σφραγίδα του επισκόπου Κυρίλλου Θαυμακού.

 

 

Εικ.15. Σφραγίδα του επισκόπου Θαυμακού Κυρίλλου Γ΄.

Η σφραγίδα έχει στρογγυλό σχήμα. Στο κέντρο επιγραφή σε παλαιοτουρκική γραφή. Επιστέφεται από την επιγραφή «Ο ΤΑΠΕΙΝΟΣ ΕΠΙΣΚΟΠΟΣ ΘΑΥΜΑΚΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΣ». Η Επισκοπή Θαυμακού έως το 1920 υπαγόταν στον μητροπολίτη Λαρίσης. Ο Κύριλλος Γ΄ διετέλεσε επίσκοπος Θαυμακού από το 1820 έως το 1854. Η σφραγίδα προέρχεται από έγγραφο της 1ης Ιανουαρίου 1830 (Γενικά Αρχεία του Κράτους, Αρχείο Βλαχογιάννη, φ.105).

 

 

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Οι παραστάσεις των σφραγίδων.

α) Σφραγίδες της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας (1822-1827)

Όλες οι σφραγίδες της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας ή Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος φέρουν την παράσταση της Αθηνάς Προμάχου με τα σύμβολα της φρόνησης, όπως επιτάσσει το Προσωρινό Πολίτευμα της Ελλάδος και επαναλαμβάνει ό Νόμος της Επιδαύρου. Η Αθηνά είναι στραμμένη προς τα αριστερά. Ελάχιστες είναι οι σφραγίδες της εποχής αυτής με την Αθηνά να στρέφεται προς τα δεξιά. Τον ίδιο τύπο σφραγίδας ακολουθούν και οι περιφερειακές διοικήσεις των επαρχιών, οι αστυνομίες, τα υγειονομεία, οι δημογεροντίες και τα δικαστήρια με τοπικές μόνο παραλλαγές και εξαιρέσεις. Οι σφραγίδες διακρίνονται σε δύο χαρακτηριστικούς τύπους, τις έγγλυφες (μαύρο αποτύπωμα) και τις ανάγλυφες (λευκό αποτύπωμα).

β) Σφραγίδες της Ελληνικής Πολιτείας (1827-1833) (Περίοδος Καποδίστρια)

Οι σφραγίδες της Ελληνικής πολιτείας ακολουθούν αρχικά αυτές της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας με την παράσταση της Αθηνάς Προμάχου. Το 1829, μετά την Δ΄ Εθνοσυνέλευση του Άργους, οι σφραγίδες διατηρούν την παράσταση της Αθηνάς στραμμένης προς τα αριστερά. Η Αθηνά στη σφραγίδα της Δημογεροντίας Νέων Πατρών (1829) στρέφεται προς τα δεξιά (Εικ.2). Της περιόδου αυτής είναι οι σφραγίδες Δημογεροντιών Ζητουνίου (1830) (Εικ.1), Μενδενίτσης και Τουρκοχωρίου (1830) (Εικ.9) και Αταλάντης (1830) (Εικ.5).

Από τις τελευταίες ημέρες του Δεκεμβρίου 1829 αρχίζει να χρησιμοποιείται στις σφραγίδες «ο Φοίνικας αναγεννώμενος εις την θέαν των ακτίνων του Αγίου Πνεύματος με Σταυρόν επί της κεφαλής». Κατά το 1832 επανέρχεται ο τύπος της Αθηνάς του 1829, στραμμένης προς τα δεξιά.

Στην Ανατολική Στερεά από το 1829 διορίσθηκαν Προσωρινοί Διοικητές. Μεταξύ αυτών ο Προσωρινός Διοικητής Λεβαδείας, Ταλαντίου και Μενδενίτσης (Εικ.10). Από το 1830 ορίζονται Πολιτικοί Διοικητές. Μεταξύ αυτών οι Πολιτκοί Διοικητές Λιδωρικίου, Νέων Πατρών και Ζητουνίου (Εικ.3), Λειβαδειάς, Ταλαντίου και Μενδενίτσης (Εικ.11).

 

 

ΠΗΓΗ

  

Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, ΣΦΡΑΓΙΔΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ 1821-1832. Σφραγίδες Κοινοτήτων-Μοναστηρίων, Προσωρινής Διοικήσεως της Ελλάδος, Ελληνικής Πολιτείας, Προσωπικές. Εισαγωγή Ι.Κ.Μαζαράκης-Αινιάν, Αθήναι 1983.