Οδηγός της Λαμίας του 1875 και το βιομηχανικό συγκρότημα «Η Φθιώτις» του «Κ.Π.Αγαθοκλής και Σία» στη Στυλίδα

Το 1875 εκδόθηκε στην Αθήνα από τον Μιλτιάδη Μπούκα «Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875». Μεταξύ των άλλων πόλεων, παρατίθεται κατάλογος με τις υπηρεσίες της Λαμίας (δημόσιες, δημοτικές, τουρκικό προξενείο, δημοτικά σχολεία, γυμνάσια, τράπεζες και ονοματεπώνυμα τραπεζιτών). Μετά τις υπηρεσίες ακολουθούν ονοματεπώνυμα δικηγόρων, γιατρών, φαρμακοποιών, πρακτόρων ασφαλιστικών εταιρειών, εμπόρων και τεχνιτών.

Ειδικότερα, στη Λαμία την εποχή αυτή υπήρχαν:

-στην πλατεία Ελευθερίας: η Νομαρχία, το Δημαρχείο, η Αστυνομία του δήμου, 2 δικηγόροι, 2 φαρμακοποιοί, μία ασφαλιστική εταιρία, 1 εμπορικό γενικών προϊόντων, 2 εμπορικά υφασμάτων, 1 ελληνοράπτης, 3 ράπτες ευρωπαϊκών ενδυμάτων και 1 υποδηματοποιός.

-στην πλατεία Διάκου: η Εισαγγελία, η Οικονομική Εφορία, η Διεύθυνση Μηχανικού, 1 ιατρός και 4 δικηγόροι.

-στην οδό Διάκου: 2 συμβολαιογράφοι, 1 τραπεζίτης, 2 δικηγόροι, 1 φαρμακοποιός, η εφημερίδα «Φωνή του Λαού», 1 παντοπωλείο, 2 εμπορικά γενικών προϊόντων, 1 εμπορικό υφασμάτων, 1 ράπτης ευρωπαϊκών ενδυμάτων, 2 υποδηματοποιοί 1 μανεστροποιείο (εργαστήριο ζυμαρικών) και 1 ξυλουργός.

-στην πλατεία Ερμού: 1 εμπορικό κατάστημα προϊόντων και υφασμάτων.

-στην οδό Ερμού: το Στρατιωτικό νοσοκομείο, το Τουρκικό προξενείο, 1 δικηγόρος, 1 αλευροπώλης, 1 ασφαλιστική εταιρία, 1 παντοπώλης και 2 ξυλουργεία.

-στην οδό Ηρακλέους: το Τηλεγραφείο και 1 δικηγόρος.

-στην οδό Καποδιστρίου: το Πρωτοδικείο, 2 ιατροί και 1 ξυλουργός.

-στην οδό Καραϊσκάκη: το Ειρηνοδικείο, το Υποθηκοφυλακείο, 1 συμβολαιογράφος, 3 δικηγόροι, 1 εκκοκιστήριο βάμβακος, 1 κηροποιείο, 1 οινοπνευματοποιείο και 2 σαπωνοποιεία.

-στην οδό Ρήγα Φερραίου: 1 συμβολαιογράφος, 2 εμπορικά καταστήματα προϊόντων, 5 έμποροι υφασμάτων, 2 ελληνοράπτες, 2 μεταξουργοί, 2 οινοπνευματοποιεία, 1 υποδηματοποιείο και 2 σιδηρουργοί.

-στην οδό Υψηλάντου: η Μοιραρχία της Χωροφυλακής, ο Στρατώνας του πεζικού, το Δημοτικό σχολείο αρρένων, 1 συμβολαιογράφος, 1 δικηγόρος (ο εκδότης της εφημερίδας «Φάρος της Όθρυος»), η εφημερίδα «Φάρος της Όθρυος», 1 παντοπώλης, 1 βυρσοδεψείο, 1 επιπλοποιός και 2 ξυλουργοί.

-στην οδό Αχιλλέως: το οικονομικό Ταμείο, το Δημοτικό σχολείο θηλέων, 2 ιατροί, 2 τραπεζίτες και 2 δικηγόροι.

-στη συνοικία Αγίου Νικολάου: το Ταχυδρομείο, το Γυμνάσιο, τα Α΄, Β΄, και Γ΄ Ελληνικά Σχολεία (Σχολαρχεία), το Υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας, 1 ιατρός, 9 δικηγόροι, 2 χρυσοχόοι, 4 καφεπώλες, 2 παντοπώλες, 1 εμπορικό υφασμάτων και 13 τσαρουχοποιεία.

-στη συνοικία Αγίων Θεοδώρων: ο Στρατώνας του ιππικού και 1 δικηγόρος.

-στη συνοικία Παναγίας Δέσποινας: 1 ιατρός, 4 δικηγόροι και 2 παντοπώλες.

-Τέλος, σε ανωνύμους οδούς: 1 παντοπώλης, 3 εμπορικά γενικών προϊόντων, 6 έμποροι υφασμάτων, 1 μεταξουργός, 6 σανδαλοποιοί, 2 βυρσοδεψεία, 2 επιπλοποιοί, 1 ξυλουργός και 1 σιδηροποιός.

 

1. Το βιομηχανικό συγκρότημα «Η Φθιώτις» του «Κ.Π.Αγαθοκλής και Σία»

Πολύτιμες πληροφορίες δημοσιεύονται στον οδηγό για το βιομηχανικό συγκρότημα «Η Φθιώτις» του «Κ.Π.Αγαθοκλής και Σία», το οποίο την εποχή αυτή είχε έδρα τη Στυλίδα (Εικ.1).

 

Εικ.1. Το βιομηχανικό συγκρότημα του Κ.Π.Αγαθοκλή το 1890 [πηγή: Δημητρίου Θ. Νάτσιου, Ιστορία της Στυλίδας (από τα Φάλαρα στη μεταπολεμική Στυλίδα), Στυλίδα 1989, σελίδα 79].

 

Στο κεφάλαιο «Βιομηχανικά Καταστήματα» παρουσιάζεται η εικόνα ενός ακμάζοντος βιομηχανικού συγκροτήματος, το οποίο από το 1869 απασχολεί περίπου 100 εργαζομένους, αποκλειστικά κατοίκους της Φθιώτιδας και ειδικότερα της Στυλίδας και της περιοχής της. Δραστηριοποιείται στο εσωτερικό και εξωτερικό. Μάλιστα στην Τουρκία ιδιαίτερη ζήτηση παρουσίαζαν τα υψηλής ποιότητας «ελληνικά νήματα της Στυλίδος».

Δύο χρόνια νωρίτερα, με Βασιλικό διάταγμα της 20^ης Σεπτεμβρίου 1873 (ΦΕΚ 56/Α/12-11-1873) είχε απονεμηθεί στον Κ.Π.Αγαθοκλή για την επιχειρηματική του δραστηριότητα, ο αργυρούς σταυρός των ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος:

«...Δι’ ομοίου υπό την αυτήν χρονολογίαν απενεμήθη ο αργυρούς σταυρός των ιπποτών του Β(ασιλικού) τάγματος του Σωτήρος εις τούς εξής ιδρυτάς και διευθυντάς βιομηχανικών ατμοκινήτων καταστημάτων.

Εν Σύρω μέν εις τούς κ.κ.

Ιωάννην Κουρκουτάκην, Γεώργιον Βέλτσον, Γεώργιον Δαμιανόν, Περικλήν Σεβαστόπουλον, Αριστείδην Χειλάν, Γεώργιον Καλαποδόπουλον, Πέτρον Ι.Π. Ράλλην και Αντ(ώνιον) Μαρινάκην,

Εν Καλάμαις δε εις τον κ. Ι. Φέλς,

Εν Στυλίδι εις τον κ. Κ.Π.Αγαθοκλήν,

Εν Λεβαδεία εις τον κ. Α.Τριάντην.»

Στον εκλογικό κατάλογο της Κοινότητος Στυλίδος του έτους 1915 είναι εγγεγραμμένα τα εξής άρρενα μέλη της οικογένειας Αγαθοκλή:

-με α/α 4 και αριθμό μητρώου αρρένων 95 ο Αγαθοκλής Γεώργιος του Παναγιώτη, ετών 64 και επάγγελμα κτηματίας (Εικ.2).

 

Εικ.2. Ο Γεώργιος Παν. Αγαθοκλής (1851-1921). Στο αριστερό του στήθος φέρει τον αργυρό σταυρό των ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος. Με τον αργυρό σταυρό τιμήθηκε ο Κωνσταντίνος Παν. Αγαθοκλής από τον βασιλιά Γεώργιο Α΄. Ο εικονιζόμενος πιθανώς είναι ο Κωνσταντίνος Παν. Αγαθοκλής μετά τη βράβευσή του [πηγή: Δημητρίου Θ. Νάτσιου, Ιστορία της Στυλίδας (από τα Φάλαρα στη μεταπολεμική Στυλίδα), Στυλίδα 1989, σελίδα 96].

 

-με α/α 12 και αριθμό μητρώου αρρένων 156 ο Αγαθοκλής Σωτήριος του Παναγιώτη, ετών 57 και επάγγελμα έμπορος.

-με α/α 47 και αριθμό μητρώου αρρένων 440 ο Αγαθοκλής Δημήτριος του Σωτηρίου, ετών 23 και επάγγελμα φοιτητής.

-με α/α 51 και αριθμό μητρώου αρρένων 79 ο Αγαθοκλής Παναγιώτης του Σωτηρίου, ετών 26, δεν καταγράφεται επάγγελμα.

Προς τιμήν της οικογένειας Αγαθοκλή για την προσφορά της στην περιοχή, ο παράλληλος δρόμος με την παλιά εθνική οδό στη Στυλίδα σήμερα ονομάζεται «Οδός Αγαθοκλή».

Όπως αναφέρεται στις σελίδες 208, 209 και 289 του βιβλίου «Ευαγγελίδου & Μαυρογένη, ΕΛΛΑΣ ήτοι ιστορική, γεωγραφική και τοπογραφική περιγραφή της Ελλάδος και οδηγός των ταξειδιωτών και περιηγητών, Αθήναι 1901», ο κ. Αγαθοκλής ανήγειρε το 1900 «λαμπρά λουτρά εις Υπάτην». Ειδικότερα: «…από έτους, αντί μεγάλης δαπάνης ο κ. Αγαθοκλής μετέβαλε τα λουτρά ταύτα εις Ευρωπαϊκώτατον κατάστημα των τοιούτου είδους, έκτισε μέγα πολυτελές ξενοδοχείον μετά εστιατορίων, αιθούσης διασκεδάσεως, θεάτρου κήπων κλπ., μετέφερε δε διά σωλήνων το προς πόσιν ύδωρ, ούτινος εστερείτο η Υπάτη….».

Επιπλέον πληροφορίες για τον Κωνσταντίνο Παν. Αγαθοκλή και την επιχειρηματική του δραστηριότητα, αναφέρονται σε άρθρο, το οποίο δημοσιέυθηκε στην περιοδική έκδοση ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 8(1987) του Κων/νου Χ. Φλώρου (περαστικού), «Κων/νος Παν. Αγαθοκλής και Σία (Μελέτη αναφερομένη στους πρωτοπόρους της βιομηχανίας μας». Αναφέρεται σχετικά στο άρθρο:

«Από το υπ’ αριθ. 3182 της 17-12-1872 συµβόλαιο του συµβολαιογράφου Ειρηνοδίκου Φαλάρων Αναστ. Βελλή βγαίνει το συµπέρασµα, ότι συνεστήθη εν Στυλίδι οµόρρυθµος εµπορική εταιρεία υπό την επωνυµία: «Κ.Π. Αγαθοκλής και Σία», σκοπόν έχουσα την εξάσκησιν εµποροβιοµηχανίας δια του εν Στυλίδι κειµένου βιοµηχανικού εργοστασίου και αποτελούμενη εκ των µελών αυτής: Κων/νου Π. Αγαθοκλή, Ηρακλέους, Γεωργίου και Σωτηρίου Π. Αγαθοκλή και Ι.Π. Γιαννοπούλου και κατετέθη ως κεφάλαιον: Το εργοστάσιον Στυλίδος και άπασα η εν αυτώ υπάρχουσα περιουσία αξίας δρ. 438.999 και 83 λεπτών, µετά παθητικού εκ δρ. 244.958 και 97 λεπτών».

Ακολούθως η εταιρεία ίδρυσε εν Λαµία υποκατάστηµα προς πώλησιν των εν τω εργοστασίω της παραγοµένων ειδών.... ηγόρασεν εν οικόπεδον κείµενον εν Λαµία εις την πλατείαν «Οµονοίας» (σηµερινή πλατεία «Πάρκου»), εφ ου ανήγειρε διαφόρους οικοδοµάς, ήτοι κλιβάνους, αποθήκας, µαγαζεία κλπ. δι’ ιδίων της χρηµάτων, ως και διάφορα άλλα ακίνητα εν Λαµία, εις θέσιν «Μύλοι» γειτονεύοντα (σηµ. όπου κτίστηκε νέο εργοστάσιο που ασχολήθηκε µε την ίδια περίπου δραστηριότητα εκείνης του εργοστασίου Στυλίδος). Και αποφάσισαν όπως συσταθεί νέα εταιρεία υπό την ίδια επωνυµία και να καταρτισθεί νέο καταστατικό ετερορρύθµου εταιρείας....

Ο Γεώργιος Π. Αγαθοκλής είχε οριστεί σαν διάδοχος στη διεύθυνση των επιχειρήσεων δια µυστικής διαθήκης του Κ. Αγαθοκλή από 28-4-1908..... Η Μαρία χήρα του αποβιώσαντος Γεωργ. Π. Αγαθοκλή να λάβει άπαντα τα κινητά του ζεύγους και επιπροσθέτως να πάρει ολόκληρο το κτήµα «Παζαράκι» εκτάσεως 8.400 στρεµµάτων.....

Οι λοιποί κληρονόµοι, πρώτοι ανεψιοί, ανάλογα µερίδια από…

4) Το µισό της όλης εταιρικής µερίδος και περιουσίας της λυθείσης εταιρείας εις Λαµίαν υπό την επωνυµίαν «Κ.Π. Αγαθοκλής και Σία» αποτελουµένης 1) από ένα υδροκίνητο εργοστάσιο αλευροποιίας µετά της ιδιοκτησίας του ύδατος και λοιπών επίπλων και εξαρτηµάτων, κείµενο στη θέση «Μύλοι» Λαµίας, 2) έξι άλλους υδροµύλους στην αυτή θέση συνεχόµενους.....

∆ιά του υπ’ αριθµ. 3491/21-10-1922 συµβολαίου του συµβολαιογράφου Αθηνών Β. Λαχανά µεταγραφέντος στον υπ’ αριθµ. τ. 52/5851 του υποθηκοφυλακείου Λαµίας, οι κληρονόµοι: 1) Σωτηρίου Π. Αγαθοκλή και 2) Γεωργίου Π. Αγαθοκλή: α) Ελένη Σωτ. Αγαθοκλή, β) Ευµορφία Ιασεµίδου, γ) Παναγ. Σωτ. Αγαθοκλής και δ) ∆ηµ. Σωτ. Αγαθοκλής, σαν αποκλειστικοί συγκύριοι και συγκάτοχοι από κοινού του εργοστασίου και λοιπών παραρτηµάτων παρά την θέση «Μύλοι» Λαµίας, που αποτελούσαν περιουσία των ανωτέρω κληρονοµουµένων 1) Σωτηρίου αποθανόντος το 1918 και Γεωργίου, αποθανόντος το 1921, τελευταίων µετόχων της διαλυθείσης πλέον εταιρείας, πούλησαν πάντα ταύτα προς τους 1) Απόστολου Τσίκαν, δερµατέµπορον και 2) Ανάργυρον Τσαµάχον, έµπορον, κατοίκους Λαµίας. Αργότερα οι αγοραστές αυτοί πούλησαν αυτά τα ακίνητα προς τους Κρόκον και Μουζέλην, οι οποίοι από το 1923 ασκούσαν από κοινού εµπορικές επιχειρήσεις στη Λαµία και οι οποίοι κράτησαν στη ζωή για αρκετά χρόνια το εργοστάσιο πρώην Αγαθοκλή, αφού έδωσαν κάποια διαφορετική µορφή από απόψεως παραγωγής προϊόντων.

Εδώ πρέπει να σηµειώσω πως µερικά από τα ακίνητα που είχαν αποτελέσει το όλο εργοστασιακό συγκρότηµα Αγαθοκλή στη θέση «Μύλοι» Λαµίας, είχαν αγοραστεί υπό του Κ. Αγαθοκλή από το 1874 µέχρι το 1901 τµηµατικώς από γνωστές και εξέχουσες οικογένειες της Λαµίας, όπως των Χρ. Βλαχάκη, Αρισ. Σκληβανιώτου, Θεοδώρου και Κων. ∆ιοβουνιώτου, Κοµνά Τράκα, Κων. Μέρλιν κ.ά….» (πηγή: 1ο Γυμνάσιο Λαμίας, Οι Μύλοι του Μουζέλη, σελίδες 4-6).

Οι αδελφοί Αγαθοκλή εκτός από τη Φθιώτιδα ανέπτυξαν επιχειρηματική δραστηριότητα και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ειδικά στην περιοχή των Τρικάλων:

«Μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα, η τοπική εφημερίδα «Φάρος του Ολύμπου» επισήμαινε την έλλειψη βιομηχανίας στα Τρίκαλα και καλούσε τους μεγαλοκτηματίες, «εάν ειλικρινώς αγαπώσιν τον τόπον τούτον να σπεύσωσι εις την σύστασιν μηχανουργείου» (8-1-1883). Στην έκκληση αυτήν ανταποκρίθηκαν, πρώτοι, οι αδελφοί Γεώργιος και Αριστείδης Παν. Αγαθοκλή. Οι αδελφοί Αγαθοκλή κατάγονταν από το Πήλιο -κατά άλλους ήταν Πελοποννήσιοι- και ο πατέρας τους Παναγιώτης, αρχικά διατηρούσε παντοπωλείο στον Πειραιά. Αργότερα, εγκαταστάθηκε στη Στυλίδα, όπου λειτούργησε κάποιο εργοστάσιο, το οποίο, όμως, αποτεφρώθηκε.

Το 1872, οι αδελφοί Αγαθοκλή συνέστησαν στη Στυλίδα ομόρρυθμο εμπορική εταιρία, με την επωνυμία «Κ.Π. Αγαθοκλής και Σία» και ίδρυσαν, στην περιοχή της Λαμίας, εκκοκκιστήριο, αλευρόμυλο και ποτοποιείο, ενώ παράλληλα ήταν ιδιοκτήτες ενός καπνεργοστασίου στον Πειραιά κι ενός εργοστασίου οινοποιίας, στο Αλιβέρι.

Με την επιχειρηματική πείρα που διέθεταν, κατάλαβαν πως μια επένδυση στην περιοχή Τρικάλων, όπου υπήρχε μεγάλη παραγωγή σιτηρών, άφηνε περιθώρια για βέβαια κέρδη. Έτσι, ήρθαν στα Τρίκαλα, με πρόθεση να κτίσουν υδροκίνητο εργοστάσιο αλεύρων και ζυμαρικών και επέλεξαν ως χώρο κατάλληλο τη συνοικία Αλή Καρά της Αγίας Μονής. Όμως, στη θέση, όπου σχεδίαζαν να συλλέξουν το νερό του παρακείμενου ποταμού, το οποίο θα έδινε κίνηση στο μύλο, υπήρχαν δύο πρωτόγονοι υδρόμυλοι, ιδιοκτησίες Τούρκων, οι οποίοι αρνούνταν να τους πουλήσουν. Με τη μεσολάβηση του εμπόρου Χρίστου Παπαϊωάσαφ η αγορά τελικά επιτεύχθηκε και οι αδελφοί Αγαθοκλή, σε οικόπεδο 26.915 τ.μ., έκτισαν μακαρονοποιείο και υδρόμυλο, ο οποίος τέθηκε σε λειτουργία τον Ιούνιο του 1885. Σύμφωνα με γραπτά στοιχεία, το 1890 ο μύλος Αγαθοκλή διέθετε επτά κυλίνδρους, η ισχύς του υδροστρόβιλου ήταν 80 ίππων και η πρώτη άδεια λειτουργίας του χορηγήθηκε από τον Νομομηχανικό Τρικάλων, στις 24 Σεπτεμβρίου 1890 (Αρχεία Διεύθυνσης Βιομηχανίας Ν. Τρικάλων).

Όταν το καλοκαίρι του 1885, καταστράφηκαν από πλημμύρα όλοι οι μύλοι της περιοχής και ο κόσμος κινδύνευε να μείνει χωρίς ψωμί, η εφημερίδα «Φάρος του Ολύμπου» έγραφε ότι, «το λαμπρόν κατάστημα του Αριστείδη Αγαθοκλή θέλει αλέσει χιλιάδας οκάδας σίτου εις το ημερονύκτιο διά να σωθή η κοινωνία» (2-6-1885). Επίσης η εφημερίδα «Σκριπ» μας πληροφορεί ότι, κατά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η εταιρία Αγαθοκλή προμήθευε άλευρα στον ελληνικό στρατό (20-5-1898).

Το 1900, οι αδελφοί Αγαθοκλή επέκτειναν τις επιχειρήσεις τους στα Τρίκαλα, κτίζοντας το μύλο, που σήμερα είναι γνωστός ως μύλος του Τσαγκάδα και στη συνέχεια, αγοράζοντας από τον Τούρκο ιδιοκτήτη το μύλο στο χωριό Φλαμούλι -γνωστό ως μύλο του Μπαλιάκου- τον οποίο και ανακαίνισαν εκ βάθρων.

Παράλληλα με τους τρεις αυτούς μύλους, η εταιρία Αγαθοκλή διέθετε στα Τρίκαλα κι έναν ιδιόκτητο φούρνο, τον οποίο πούλησε, το 1903, στον Δήμο Τρικκαίων…..

Σύμφωνα με τον ανταποκριτή της εφημερίδας «Ακρόπολις», το όνομα του Αριστείδη Αγαθοκλή συνδεόταν στα Τρίκαλα με ό,τι «πιο προοδευτικόν και φιλάνθρωπον».

Ήταν τόσο μεγάλη η εκτίμηση των Τρικαλινών στο πρόσωπο του, ώστε τον εξέλεξαν δημοτικό σύμβουλο και στη συνέχεια χρημάτισε πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου.

Το 1901, ο Αριστείδης Αγαθοκλής δολοφονήθηκε και μετά το θάνατό του, τη διεύθυνση του μύλου ανέλαβε ο Γεώργιος Αγαθοκλής, ο οποίος εξελέγη, επίσης, δημοτικός σύμβουλος και στη συνέχεια βουλευτής Τρικάλων….. όπως αποδεικνύεται από επιστολή του Κ. Κονδύλη, με ημερομηνία 26-6-1914, η εν λόγω αλευροβιομηχανία καθώς και εκείνη της εταιρείας Αγαθοκλής και Σία είχαν αναλάβει, το Σεπτέμβριο του 1912, την τροφοδοσία σε άλευρα 100.000 ανδρών του ελληνικού στρατού (Αρχείο Θ. Βούλγαρη)…..

Το 1895, οι αδελφοί Αριστείδης και Γεώργιος Αγαθοκλής, ιδιοκτήτες του μεγάλου μύλου στη συνοικία της Αγίας Μονής, αγόρασαν από τον οθωμανό ιδιοκτήτη το μύλο στο Φλαμούλι, τον ανακαίνισαν εκ βάθρων και τοποθέτησαν υδραυλική τουρμπίνα. Το 1922, οι απόγονοι του Γεωργίου και Αριστείδη Αγαθοκλή, αντί 250.000 δρχ. πούλησαν το μύλο στο Δημήτριο Αθανασίου Μπαλιάκο…

Ο Μύλος του Τσαγκάδα, επί της οδού Τρικάλων-Πύλης, πλάι στο ποτάμι Κουμέρκη, είναι πέτρινος, με δύο ορόφους. Κτίστηκε το 1900, από τους αδελφούς Αγαθοκλή, οι οποίοι τον πούλησαν στο Μιχάλη Χατζηστεργίου, για να τον αγοράσουν, λίγα χρόνια αργότερα, οι αδελφοί Στυλιανού Τσαγκάδα…..» (πηγή: Μοχλός ανάπτυξης οι αλευρόμυλοι).

 

2. Ο Οδηγός της Λαμίας

Το κείμενο του Οδηγού αναφέρει για τη Λαμία τα εξής:

«ΛΑΜΙΑ

Πρωτεύουσα του Νομού Φθιώτιδος και Φωκίδος και έδρα Επισκοπής, κείται σχεδόν επί των μεθορίων, τρείς μόλις ώρας αυτών απέχουσα, και ισαρίθμου, εκ Στυλίδος παραλίου πόλεως, συγκοινωνούσης μετά της Λαμίας δι’ αμαξιτής οδού. Εκτισμένη εις τους πρόποδας της Όθρυος, έχει μέγαν και λαμπρόν ορίζοντα, άφθονα και διαυγέστατα ύδατα και πρό αυτής το Φθιωτικόν πεδίον διά του Σπερχειού ποταμού εκ δυσμών και προς ανατολάς τεμνόμενον. Έχει περί τας χιλίας οικοδομάς οικιών και εργαστηρίων και υπό ισαρίθμων οικογενειών κατοικείται. Αι οικοδομαί της εισίν άπασαι νεόδμητοι, αι πλείσται ασβεστόκτιστοι και μετά φιλοκαλίας εσωτερικώς τε και εξωτερικώς διασκευασμέναι, και αι των οικιών άπασαι έχουσι πρό αυτών δενδροφύτους κήπους, τούθ’ όπερ μαγευτικήν την θέαν καθίστησι. Διατέμνεται υπό κανονικών και ευθυγράμμων οδών, επί των δύο δε κεντρικών αυτών μερών υπάρχουσιν ισάριθμοι αμμολιθόστρωτοι και διά δενδροφυτείας κοσμούμεναι πλατείαι, παρά τη ετέρα των οποίων προ ετών ήρξατο ανεγειρόμενος μεγαλοπρεπής Ιερός Ναός τιμώμενος επ’ ονόματι της Ευαγγελιστρίας. Βορειοδυτικώς της πόλεως υπέρκειται λόφος, επ’ αυτού δε Ενετικόν φρούριον και εν αυτώ μέγας στρατών, ως αποθήκη ήδη του υλικού του στρατού χρησιμεύων.

Η πόλις από εμπορική έποψιν είναι μία των δευτερευουσών πόλεων της Ελλάδος, διότι, δι’ αυτής μεν, ως εκ της τοποθεσίας της, γίνεται η αδιάκοπος εις το Κράτος εισαγωγή των πλείστων προϊόντων και εμπορευσίμων αντικειμένων της ομόρου Τουρκικής επαρχίας της Θεσσαλίας∙ εν αυτή δε, ικανά υπάρχουσιν εμπορικά καταστήματα και εμποροπαντοπωλεία, και πλείστοι έμποροι δι’ ου σμικρών κεφαλαίων εμπορευόμενοι.

Τα κυριώτερα προϊόντα εισίν καπνός, σίτος, κριθή, αραβόσιτος, συσάμιον και βάμβαξ, άτινα αφθόνως παράγει το εύφορον και παχύγαιον Φθιωτικόν πεδίον, όπερ το πλείστον του χειμώνος κατακλείζεται υπό του πλημμυρούντος Σπερχειού, όστις, διά της, ως μη ώφειλεν, αδικαιολογήτου αφροντησίας των κατά καιρούς Κυβερνήσεων και της αβελτηρίας των παραποταμίων κτηματιών, ανυπολογίστους ζημίας εις τε τον τόπον και το δημόσιον πρόξενος γίνεται, αντί των μεγάλων ωφελειών, άς ήθελε παρέχει, δι’ υδραυλικών έργων προς άρδευσιν των γαιών εν καιρώ τους θέρους χρησιμοποιούμενος.

Η Επαρχία διατρέφει και πάμπολλα ποίμνια, ων γίνεται μεγάλη εξαγωγή, ως και αρνοδερμάτων και μαλλίων.

Δημοσίων και δημοτικών κτηρίων στερείται ατυχώς η πόλις, εν αυτή δε υπάρχουσι Γυμνάσιον και Ελλ. Σχολείον, Δημοτικά αρρένων τε και θηλέων, Πρωτοδικείον, Ειρηνοδικείον, Εφορία, Ταμείον, Τηλεγραφείον, ταχυδρομείον, και υποκατάστ. της Εθν. Τραπέζης. Βιομηχανικά καταστήματα άξια λόγου εισί το εν Στυλίδι ατμοκίνητον εργοστάσιον Κ. Αγαθοκλή, περιέχον κλωστήριον, εκκοκιστήριον βάμβακος, αλευρόμυλον και σιδηρουργείον, το εν τη πόλει υπάρχον εκκοκιστικόν ατμοκίνητον βάμβακος, αρτίως υπό του εμπόρου Αριστείδου Π. Γιαννοπούλου ιδρυθέν, δύο σαπωνοποιεία, τρία βυρσοδεψεία δευτερεύοντα, και πέντε πνευματοποιεία, μεγάλην ποσότητα πνευματοδών καλής ποιότητος ποτών εξάγοντα, και εξοδεύοντα.

 

Εγχώριοι Αρχαί, Γραφεία και Καταστήματα.

 

Δημόσιοι.

 

Α΄. Διοικητικαί.

Νομαρχία, πλατεία Ελευθερίας.

Ταχυδρομείον. Συνοικία Αγ. Νικολάου.

Τηλεγραφείον, οδός Ηρακλέους.

 

Β΄. Δικαστικαί.

α΄ Δικαστήρια.

Πρωτοδικείον, οδός Καποδιστρίου, συνεδριάζει κατά Πέμπτην πολιτικάς και κατά Δευτέραν και Παρασκευήν ποινικάς υποθέσεις.

Ειρηνοδικείον, οδός Καραϊσκάκη, συνεδριάζει κατά Τρίτην και Τετάρτην πολιτικάς και κατά Σάββατον ποινικάς υποθέσεις.

Υποθηκοφυλακείον, οδός Καραϊσκάκη.

Εισαγγελία, κειμένη επί της πλατείας Διάκου.

β΄. Συμβολαιογράφοι.

Μαυρίκας Κωνστ., οδός Διάκου.

Πετσοπούλης Σάββας, οδός Καραϊσκάκη.

Ριζόπουλος Ευστ., οδός Διάκου

Τουρτούρης Ανδρ., οδός Ρήγα Φεραίου

Χατζή Ρήγας Ιω, οδός Υψηλάντου.

 

Γ΄. Οικονομικαί.

Εφορία, πλατεία Διάκου.

Ταμείον, οδός Αχιλλέως.

 

Δ΄. Στρατιωτικαί.

Διεύθυνσις Μηχανικού, πλατεία Διάκου.

Μοιραρχία, οδός Υψηλάντη.

Νοσοκομείον Στρατιωτικόν, οδός Ερμού.

Στρατών Ιππικού, συνοικία Αγίων Θεοδώρων.

»        Πεζικού, οδός Υψηλάντη.

 

Δημοτικαί.

Δημαρχείον, πλατεία Ελευθερίας, Δήμαρχος Κομνάς Τράκας.

Αστυνομία, ομοίως.

 

Ξένη Αρχή.

Τουρκίας, Πρόξενος Εγών Εράμ οδός Ερμού.

[Σχετικά με τον Αγκόπ Εράμ βλέπε τις αναρτήσεις:

1) «ΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΤΗΣ ΥΨΗΛΗΣ ΠΟΡΤΑΣ ●ΕΝ ΛΑΜΙΑ●»: το οθωμανικό προξενείο Λαμίας (1846-1881). Μέρος Β΄(1868-1881) και

2) Εκδρομή στην Οίτη του Οθωμανού προξένου Λαμίας και της κόρης του το 1873].

 

Εκπαιδευτικά Καταστήματα.

α΄. Δημόσια

Γυμνάσιον, Συνοικία Αγίου Νικολάου.

Α΄ Ελλ. Σχολείον, ομοίως.

Β΄ Ελλ. Σχολείον, ομοίως.

Γ΄ Ελλ. Σχολείον, ομοίως.

β΄. Δημοτικά.

Δημοτικόν Σχολείον Αρρένων, οδός Υψηλάντου.

       »                  »     Θηλέων, οδός Αχιλλέως.

 

Τράπεζα και Τραπεζίται.

α΄. Τράπεζα.

Υποκατάστ. Εθν. Τραπέζης, Διευθυντής Δημ. Βοϊατζής, συνοικία Αγ. Νικολάου, οδός Καποδιστρίου.

β΄. Τραπεζίται.

Κοντόπουλος Τριαντάφυλλος, οδός Αχιλλέως.

Τσάλλης Ηρακλής, οδός Διάκου.

Τσάλλης Κωνστ., οδός Αχιλλέως.

 

Επιστήμονες.

α΄. Δικηγόροι.

Βερέττας Ιωάννης, οδός Ερμού.

Γαββαθάς Κωνστ., οδός Διάκου.

Διονυσόπουλος Γεώργ., οδός Αχιλλέως.

Ζητουνιάτης Νικόλ., πλατεία Ελευθερίας.

Ζουλούμης Δημ., πλατεία Διάκου.

Ιατρού Αριστ., επί της ανωνύμου οδού, συνοικία Αγ. Νικολ.

Καλικάντσαρος Μιλτιάδης, οδός Καραϊσκάκη.

Κερκυρόπουλος Αριστ., οδός Ηρακλέους.

Κέφαλος Αθαν., επί της ανωνύμου οδού, συνοικίας Αγ. Νικολ.

Κούτρας Ευθύμιος, ομοίως.

Λάζου Θεμιστοκλής, ομοίως.

Λάμπρου Αθαν., ομοίως, συνοικία Δεσποίνης.

Μαρίνος Ιω., ομοίως, συνοικία Αγ. Νικολάου.

Μερμίρας Παναγ., ομοίως, συνοικία Δεσποίνης.

Νικολαΐδης Γεώρ., ομοίως.

Οικονομίδης Ευθύμ., οδός Υψηλάντου.

Παππαλουκάς Αχιλλεύς, επί της ανωνύμου οδού, συνοικία Αγ. Νικολάου.

Παππαλουκάς Ιω., ομοίως.

Παππακώνστας Θεμιστ., οδός Διάκου.

Παππακώνστας Νικόλ., επί της ανωνύμου οδού, συνοικία Αγ. Νικολάου.

Ρέντσας Δημ., ομοίως συνοικία Δεσποίνης.

Σενεφάκης Δημ., οδός Καραϊσκάκη.

Στελούδης Θεόδ., πλατεία Ελευθερίας.

Σφίκας Δημ., επί της ανωνύμου οδού, συνοικία Αγ. Θεοδώρων.

Σχινάς Τριαντάφυλλος, ομοίως, συνοικία Αγ. Νικολάου.

Τσιριμώκος Δημ., επί της πλατείας Διάκου.

Φιλίππου Ηλίας, ομοίως.

Χαλκιόπουλος Κωνστ., ομοίως.

Χαλμούκος Παναγ., οδός Αχιλλέως.

Χατζόπουλος Αθαν., οδός Καραϊσκάκη.

β΄. Ιατροί.

Δούκας Στέφ., οδός Καποδιστρίου.

Ζαγκογιάννης Κωνστ., οδός Αχιλλέως.

Μαντσουράνης Γ., επί της ανωνύμου οδού, συνοικ. Δεσποίνης.

Μαρίνος Απόστ., ομοίως, συνοικία Αγ. Νικολάου.

Παππαχατζής Παυσανίας, οδός Καποδιστρίου.

Ριζόπουλος Δημ., επί της πλατείας Διάκου.

Τέγου Στέργιος, οδός Αχιλλέως.

γ΄. Φαρμακοποιοί.

Ιατρού Δ. Ευστ., επί της πλατείας Ελευθερίας.

Λαχανοκάρδης Νικ., οδός Διάκου.

Περραιβός Βασίλ., επί της πλατείας Ελευθερίας.

 

Εφημερίδες.

Φάρος της Όθρυος, Συντάκτης Ευθύμιος Οικονομίδης, οδός Υψηλάντου.

Φωνή του Λαού, Συντάκτης Ιω., Μ. Γεωργιάδης, οδός Διάκου.

 

Πρακτορεία.

Ασφαλιστ. Εταιρ. ο Φοίνιξ, Πράκτωρ Αριστ. Σκληβανιώτης, οδός Ερμού.

Ασφαλιστ. Εταιρ. η Άγκυρα, Πράκτωρ Ιω. Μ. Γεωργιάδης, επί της πλατείας Ελευθερίας.

 

Έμποροι.

α΄. Αλευροπώλης.

Αγαθοκλής Κωνστ., οδός Ερμού, εκ του εν Στυλίδι Ατμομύλου του.

β΄. Καφεπώλαι.

Αγγελακόπουλος Θεμιστ., συνοικίαν Αγ. Νικολάου.

Γεωργίου Νικόλ., ομοίως.

Καλούτσης Θεόδ., ομοίως.

Λεβαδείτης Περικλής, ομοίως.

γ΄. Παντοπώλαι.

Αναστασίου Κώστας συνοικία Αγ. Νικολάου.

Γιαννόπουλος Γεώρ. και Κωνστ., οδός Διάκου.

Ζαφειρόπουλοι Αδελφοί, οδός Ανωνύμου.

Καραστάθης Ευστ., οδός Ερμού.

Παππαδόπουλος Ιω., συνοικία Δεσποίνης, οδός Ανωνύμου.

Παλαμιώτης Αθαν., ομοίως.

Σακκάς Σπ., οδός Υψηλάντου.

Χανής Επαμ., συνοικία Αγ. Νικολάου, οδός Ανωνύμου.

δ΄. Προϊόντων.

Αθανασίου Νικόλ., οδός Ρήγα Φερραίου.

Γιαννόπουλος Π. Αριστ., και παραγγελειοδόχ. Οδός Διάκου.

Γραμματίκα Αδελφοί, ομοίως.

Κοκκινόπουλοι Αδελφοί, οδός Ανωνύμου.

Κονιαβίτης Ν. και Παπαγιαννόπουλος Αργύρης, επί της πλατείας Ερμού.

Λάμπρου Θ. Γεώρ. και Αδελφοί, πλατεία Ελευθερίας.

Λαλλιόπουλοι Αδελφοί, οδός Ανωνύμου.

Πεζάς και Θεοδωρίδης, οδός Ρήγα Φερραίου.

Φλασκάκης και Μπαζούρης, οδός Ανωνύμου.

ε΄. Υφασμάτων.

Βλαχάνης Ευστ., συνοικία Αγ. Νικολάου, οδός Ανωνύμου.

Γραμματίκα Αδελφοί, ομοίως, οδός Διάκου.

Δολόγλου Παναγ., ομοίως, οδός Ανωνύμου.

Δούκα Κωνστ., ομοίως.

Κανελλόπουλος Χαρ., ομοίως, οδός Ρήγα Φερραίου.

Κοκκινόπουλοι Αδελφοί, ομοίως, οδός Ανωνύμου.

Κονιαβίτης Ν. και Παππαγιαννόπουλος Αργύρης, ομοίως, πλατεία Ερμού.

Καρακαντάς Λεων., ομοίως, οδός Ανωνύμου.

Λάμπρου Θ. Γεώρ., ομοίως, πλατεία Ελευθερίας.

Μαλλιόπουλοι Αδελφοί, ομοίως, οδός Ανωνύμου.

Νούτσος Δημ., ομοίως, οδός Ρήγα Φερραίου.

Νούτσος Ζαχαρίας., ομοίως.

Πλιάτσικας και Σακκόπουλος, ομοίως.

Πεζάς και Θεοδωρίδης, ομοίως.

Φλασκάκης και Μπαζούρτης, ομοίως, οδός Ανωνύμου.

Χατσάκος Ευστ., ομοίως, οδός Ελευθερίας.

 

Βιομηχανικά Καταστήματα.

Το μόνον άξιον λόγου Βιομηχανικόν ατμοκίνητον Εργοστάσιον εν φθιώτιδι, είνε το εν Στυλίδι υπάρχον υπό την επωνυμίαν «η Φθιώτις» ου ιδρυτής και Διευθυντής είνε ο κ. Κ.Π.Αγαθοκλής, περιέχον τα εξής καταστήματα˙

1^ον Νηματουργείον.

2^ον Αλευρόμυλους.

3^ον Εκκοκιστικάς του βάμβακος μηχανάς 40.

4^ον Πιεστήριον (πρέσσα) υδραυλικόν, δι΄ού πιέζονται και εις δέρματα μεταβάλλονται βαμβάκια, μαλλία κ.λ.π.

5^ον Μανεστροποιείον, εις ό κατασκευάζονται διαφόρων ειδών και ποιοτήτων ζυμαρικά.

6^ον Σιδηρουργείον, εις ό κατασκευάζονται άπαντα τα εργαλεία, αι μηχαναί του εργοστασίου, ως και εργασίαι μηχανικαί διαφόρων ιδιωτών, ως και οιαςδήποτε άλλης φύσεως και τέχνης.

7^ον Κλιβάνους κατά ευρωπαϊκόν σύστημα, προς κατασκευήν άρτων του στρατού και της πόλεως.

Εις το εργοστάσιον αυτό εργάζονται διαρκώς εις όλα τα μηχανήματα και εργασίας, τεχνίται, εργάται και εργάτριαι, περίπου των εκατόν, εισίν δε πάντες Έλληνες και εκ της αυτής επαρχίας, ήτοι της Φθιώτιδος, ιδίως δε της πόλεως Στυλίδος, μη υπάρχοντος ουδενός αλλοδαπού τεχνίτου ή μηχανικού.

Τα εξαγόμενα άλευρα, νήματα, ζυμαρικά κ.λ.π. καταναλίσκονται εις το εσωτερικόν και το εξωτερικόν, διότι ως εκ του αποκέντρου δεν υπάρχει κατανάλωσις εν τω τόπω. Τα νήματα του εργοστασίου Στυλίδος εγενικεύθησαν εις όλην την Τουρκίαν, και εις αυτά ακόμη τα πλέον απόκεντρα μέρη της Τουρκίας έγειναν γνωστά, ως εκ της εκλεκτής των δε ποιότητος ζητούνται ως νήματα ελληνικά της Στυλίδος.

Το εργοστάσιον είναι εντός της θαλάσσης, ήτοι είναι εν τω μεταξύ προκυμαίας, του λιμένος και της πόλεως Στυλίδος, έχει δε οικοδομάς συγκεντρωμένας διά τας μηχανάς και αποθήκας περίπου των 8.500 τετρ. πήχεων˙ έχει εντός του καταστήματος, ήτοι γύρωθεν των αποθηκών, λιμενίσκον καλώς και τεχνικώς κατασκευασμένον, δι’ ού ενεργούνται αι φορτώσεις και εκφορτώσεις των ακατεργάστων και κατειργασμένων υλών.

Η ίδρυσις του εργοστασίου τούτου κυρίως οφείλεται εις την συνδρομήν του έθνους. Και εις τους κατά καιρούς Κυβερνήτας, οίτινες πολυειδώς και πολυτρόπως συνέτρεξαν δι’ εγγυήσεων, διά χρηματικών καταβολών, και πολλών άλλων μέσων από το 1869 και εντεύθεν, και εις την προθυμοτάτην και δυνατήν συνδρομήν της Εθν. Τραπέζης της Ελλάδος, η οποία γενναίως και προθύμως συνέτρεξεν και συντρέχει πάντοτε αυτό.

 

α΄. Αλευρόμυλος.

«Η Φθιώτις», Αγαθοκλή Π.Κ. και Σία, εν Στυλίδι.

β΄. Βυρσοδεψεία.

Αναστασίου Δημ., οδός Υψηλάντου.

Μπακογιάννη Νικ., οδός Ανωνύμου.

Τσουκαλά Δήμου, ομοίως.

γ΄. Εκκοκιστήρια Βάμβακος.

Αγαθοκλή Π. Κ. και Σία, εν Στυλίδι, παράρτημα του εργοστασίου «Φθιώτις».

Γιαννοπούλου Αριστ., δι’ ατμομηχανής, οδός Καραϊσκάκη.

δ΄. Κηροποιείον.

Αργυροπούλου Θεοδ., οδός Καραϊσκάκη.

ε΄. Κλωστήριον.

«Η Φθιώτις», Αγαθοκλή Π.Κ. και Σία, εν Στυλίδι.

ς΄. Μανεστροποιεία.

Αγαθοκλή Π. Κ. και Σία, εν Στυλίδι, παράρτημα του εργοστασίου «Φθιώτις».

Γιαννοπούλου Γεώρ. και Κωνστ., οδός Διάκου.

ζ΄. Οινοπνευματοποιεία.

Αντωνίου Ιω., οδός Ρήγα Φερραίου.

Στεφοπούλου Ευθυμ., ομοίως.

Φρετσαλά Ηλία, οδός Καραϊσκάκη.

η΄. Σαπονοποιεία.

Καρακλή Κωνστ., οδός Καραϊσκάκη.

Παππαδημητρίου Κωνστ. και Γεωρ., ομοίως.

θ΄. Σιδηρουργείον.

Αγαθοκλή Π. Κ. και Σία, εν Στυλίδι, παράρτημα του εργοστασίου «Φθιώτις».

 

Τεχνίται.

α΄. Ελληνοράπται.

Βασιλείου Κωνστ., επί της πλατείας Ελευθερίας.

Λάπας Κωνστ., οδός Ρήγα Φερραίου.

Παναγιώτη Σταύρος, ομοίως

β΄. Ευρωπαϊκών ενδυμάτων ράπται.

Αγγελίδης Σταύρος, επί της πλατείας Ελευθερίας.

Λαμπαδάριος Πάνος, οδός Διάκου.

Λιανοδάκης Εμμ., επί της πλατείας Ελευθερίας.

Πέρρος Γεώρ., ομοίως.

γ΄. Επιπλοποιοί.

Αϊβαλής Σπ., οδός Υψηλάντου.

Δημητρίου Αναστ., οδός Ανωνύμου.

Σβολόπουλος Χρ., ομοίως.

δ΄. Μεταξουργοί.

Καββάδης Αλ. Ιωάννης, οδός Ανωνύμου.

Καββάδης Ρ. Ιωάννης, οδός Ρήγα Φερραίου.

Χρηστίδης Δημ., ομοίως.

ε΄. Ξυλουργοί.

Γεωργίου Σωτήριος, οδός Υψηλάντου.

Δούκα Κ. Γεώρ., οδός Ερμού.

Οικονόμου Αθαν., οδός Ανωνύμου.

Τσαμτσής Α. Ηλίας, οδός Καποδιστρίου.

Τσαμτσής Γ. Ηλίας, οδός Ερμού.

Τσαμτσής Γ. Δημήτριος, οδός Διάκου.

ΤρίγκαςΕυστ., οδός Υψηλάντου.

ς΄. Σανδαλοποιοί.

Γιανιτζιώτης Αθαν., οδός Ανωνύμου.

Μαχαιράς Νικόλ., ομοίως.

Μπακογιάννης Ρίζος, ομοίως.

Παλάσκα Αδελφοί, ομοίως.

Παπά-Γεωργίου Ευαγγ., ομοίως.

Τσουκαλάς Κωνστ., ομοίως.

ζ΄. Σιδηρουργοί.

Ζαχαρόπουλος Ιω., οδός Ρήγα Φερραίου.

Τσαούσης Σταύρος, οδός Ανωνύμου.

Χωροφυλακόπουλος Γεώρ., οδός Ρήγα Φερραίου.

η΄. Τσαρουχοποιοί.

Αγριολίδης Δημ., συνοικία Αγ. Νικολάου.

Βούργιος Αλέξιος, ομοίως.

Γκλαβόπουλος Δημ., ομοίως.

Γραμμάτης Σπ., ομοίως.

Δημητρίου Στ., ομοίως.

Ευαγγελίου Θωμάς, ομοίως.

Καραγεώργης Ευάγγ., ομοίως.

Μαχαιράς Αθαν., ομοίως.

Παπά-Γεωργίου Βασίλ., ομοίως.

Σαφάκας Γεώρ., ομοίως.

ΣκοτόπουλοςΚωνστ., ομοίως.

Τέγου Νικόλ., ομοίως.

Ψήρρας Γεώρ., ομοίως.

θ΄. Υποδηματοποιοί.

Ανδρόκη Ιω., οδός Διάκου.

Διονυσόπουλοι Αδελφοί, οδός Ρήγα Φερραίου.

Ζαφείρογλους Κωνστ., πλατεία Ελευθερίας.

Σφικόπουλος Αντ., οδός Διάκου.

ι΄. Χρυσοχόοι.

Νουμίδης Κωνστ., συνοικία Αγ. Νικολάου.

Τσουκαλάς Ευστ., ομοίως.

 

ΠΗΓΗ

Μπούκας Μιλτ., Οδηγός εμπορικός, γεωγραφικός και ιστορικός των πλείστων κυριωτέρων πόλεων της Ελλάδος του έτους 1875, εν Αθήναις 1875, σελίδες 245-253. [ευχαριστούμε τον φίλο αρχαιολόγο κ. Πέτρο Μεχτίδη για την υπόδειξη του Οδηγού].