Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Β΄

Η εγκατάσταση στην Παλιονίκοβα (οικισμοί Σταμάτας ή Σταυρού και Αγίου Κωνσταντίνου).

Όπως αναφέρθηκε στο Μέρος Α΄ μετά το κάψιμο του χωριού από το τουρκικό στρατιωτικό απόσπασμα στην Αγία Παρασκευή, όσοι κάτοικοι γλύτωσαν από τη σφαγή τράπηκαν σε φυγή. Άλλοι κατέφυγαν σε γειτονικά χωριά και άλλοι έμειναν μόνοι τους σε ακατοίκητα μέρη στη γύρω περιοχή. Το μεγαλύτερο μέρος των διασωθέντων εγκαταστάθηκαν νοτιότερα και δημιούργησαν οικισμούς στην Παλιονίκοβα (θέσεις Σταμάτα ή Σταυρός και Άγιος Κωνσταντίνος) (Εικ.1).

 Εικ.1. Οι θέσεις στην περιοχή Παλιονίκοβας όπου υπήρξαν οι οικισμοί Σταμάτας ή Σταυρού και Αγίου Κωνσταντίνου. Δεξιά στο κίτρινο πλαίσιο η Σταμάτα ή Σταυρός. Εκεί σταμάτησαν οι περισσότεροι διασωθέντες μετά τη σφαγή κι έχτισαν το ναό της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Αριστερά στο κίτρινο πλαίσιο υπήρξε ο οικισμός δίπλα στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης που διακρίνεται χαμηλά στη ρεματιά.

Πρέπει εδώ να διευκρινισθεί ότι ως Παλιονίκοβα οριοθετείται μία ευρεία περιοχή, η οποία προσδιορίζεται βόρεια από τη θέση Λεύκα, νότια από τη θέση Μόρφου χωράφι και Κακόρεμα χαμηλά, δυτικά από το όρος Αμυγδαλιά και ανατολικά καταλήγει στον ποταμό Βελλά (περιοχή Κανάλας) και έκταση σημερινής Παλαιοκερασιάς.

Για τη μετεγκατάσταση των κατοίκων στη Σταμάτα ή Σταυρό και στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας γράφει στο βιβλίο του ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας:

«…Επέλεξαν να πάνε νοτιοανατολικά, δηλαδή να πλησιάσουν λίγο προς την περιοχή Τσερνοβίτι, σε μια περιοχή που περιστοιχιζόταν από δύσβατες ρεματιές. Ανατολικά υπήρχε η ρεματιά της Κανάλας, νότια ήταν το Κακόρεμα και ανατολικά το Σαπουνόρεμα που προστάτευαν το χωριό και εμπόδιζαν την πρόσβαση των Τούρκων. Γι’ αυτό εγκαταστάθηκαν εκεί, στο σημείο που σήμερα βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης ενώ η εκκλησία του Σταυρού κάηκε από τους Τούρκους. Αυτή ήταν η πρώτη μετακίνηση της Νίκοβας, σημερινού Άνυδρου. Αυτό σήμερα είναι το παλιό χωριό που λέγεται και Παλιονίκοβα. Εκεί έχτισαν τα σπίτια τους, πέτρινα, μονώροφα, με κεραμοσκεπές, χαμηλή είσοδο και μικρά παράθυρα, όπως χτιζόταν τα σπίτια στα ορεινά χωριά εκείνη την εποχή. Έφτιαξαν και μία όμορφη βρυσούλα σε μια πηγή που ανάβλυζε κρυσταλλένιο νερό.

Η βρύση εκείνα τα χρόνια ήταν σημείο συνάντησης και κοινωνικής συναναστροφής. Εκεί πήγαιναν οι κοπέλες με τις βαρέλες και τις στάμνες να πάρουν νερό για το σπίτι, για να μαγειρεύουν και να πίνουν. Εκεί πήγαιναν και οι νέοι να δροσιστούν και να ποτίσουν τα ζώα τους, με την ελπίδα να συναντήσουν την κοπέλα που τους άρεσε και να ανταλλάξουν κρυφές ερωτικές ματιές. Οι μανάδες όμως των κοριτσιών ήταν πάντα από κοντά, κουτσομπόλευαν με τις άλλες γυναίκες, μάθαιναν τα νέα του χωριού, όμως η ματιά τους δεν έφευγε πάνω από τα κορίτσια τους που τα πρόσεχαν να μη παραστρατίσουν, γιατί αυτό ήταν μεγάλη ντροπή εκείνη την εποχή. Αν σε κάποιο παλληκάρι άρεσε μια κοπέλα έπρεπε να τη ζητήσει από τους γονείς της και να την παντρευτεί. Όταν παντρευόταν όμως, οι γυναίκες συχνά είχαν αποβολές από λόγους που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν. Για να επιβιώσουν ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Παρόλο το μόχθο τους, η παραγωγή στην περιοχή ήταν περιορισμένη, επειδή το χωριό ήταν σε ζερβό και κρύο μέρος. Γι’ αυτούς τους λόγους είχαν σκεφτεί να το εγκαταλείψουν, αλλά έμεναν μόνο και μόνο γιατί ένοιωθαν ασφαλείς και ανεξάρτητοι.

Κάποια στιγμή όμως οι Τούρκοι, ανακάλυψαν τη θέση Σταμάτα, η οποία ήταν στο ανατολικό μέρος, προς την Παλαιά Παλαιοκερασιά. Ο Αγάς κατηγόρησε τους κατοίκους για φοροδιαφυγή πολλών ετών και διέταξε να κάψουν την περιοχή. Έτσι κάηκαν πολλά σπίτια και η εκκλησία του Σταυρού. Οι κάτοικοι των άλλων περιοχών σκόρπισαν και κατευθύνθηκαν προς το Κακόρεμα. Επειδή θεώρησαν ότι οι κάτοικοι της Παλαιάς Παλαιοκερασιάς, τους πρόδωσαν στον Αγά που είχε την έδρα του στο χωριό τους, άρχισε έχθρα ανάμεσα στα δύο χωριά που κράτησε για πολλά χρόνια. Γι’ αυτό συνήθως δε γίνονταν πολλοί γάμοι μεταξύ των κατοίκων των δύο χωριών. Παρόλα αυτά, μετά την απελευθέρωση τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν και γίνονταν γάμοι, όπως φαίνεται από τις άδειες γάμου της Επισκοπής Ζητουνίου (Λαμίας), που καταχωρίζονται στο περιοδικό «Φθιωτικά Χρονικά» τόμος 3 (1982) Λαμία, του Δημητρίου Θ. Νάτσιου, στο «Ενορίες και εφημέριοι της Επισκοπής Ζητουνίου (Λαμίας) το 1834».» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδες 13-15).

Ακολουθεί η μαρτυρία του Δημητρίου Γ. Στεργίου (1915-2017):

«Όταν οι Τούρκοι κάψανε το χωριό στην Αγία Παρασκευή οι κάτοικοι κυνηγημένοι εγκαταστάθηκαν στη Σταμάτα ή Σταυρό, δύο διαφορετικά τοπωνύμια στον ίδιο χώρο και στον Άγιο Κωνσταντίνο (Παλιονίκοβα). Το μέρος ονομάστηκε Σταμάτα γιατί σταματήσανε εκεί μέσα στο δάσος. Εκεί φτιάξανε την εκκλησία του Σταυρού και σπίτια πρόχειρα με πέτρες, οι σωροί φαίνονται ακόμα.

Στην Σταμάτα ή Σταυρός το μέρος ήταν καλύτερο, είχε ίσιωμα και ήταν καλύτερα για καλλιέργεια της γης. Εδώ είχε μεγάλες πουρνάρες, πολλά δένδρα και για τον φόβο των Τούρκων είχαν εγκατασταθεί μέσα στο δάσος.

Όμως οι Τούρκοι μετά την σφαγή της Αγίας Παρασκευής δεν τους άφηναν ήσυχους, τους κυνηγούσαν. Ναι, τους κάψανε, τους σκοτώσανε αλλά ήθελαν να τους αφανίσουν όλους να μην ζει κανείς και γνωρίζει το ρεζιλίκι αυτό που έπαθαν και δεν μπορούσαν να το διασκεδάσουν παρόλο που είχαν περάσει χρόνια.

Κάποια ημέρα λάλησε ένας κόκορας και τον άκουσαν οι Τούρκοι που ήταν απέναντι στο Τσερνοβίτι. Οι Τούρκοι έκαναν περιπολίες απέναντι στην σημερινή Παλιοκερασιά και αμέσως έφτασαν στην Σταμάτα αλλά ήταν ημέρα. Πριν φτάσουν οι Τούρκοι οι κάτοικοι τους είδαν και έφυγαν αμέσως για τα Καμπιά χωρίς απώλειες.

Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά κι έκαψαν το δάσος μαζί με τα σπίτια των κατοίκων και την εκκλησία του Σταυρού.».

Σύμφωνα λοιπόν με τις παραπάνω μαρτυρίες, μετά την καταστροφή και σφαγή των περισσοτέρων κατοίκων του αρχικού οικισμού της Νίκοβας στην Αγία Παρασκευή, όσοι γλύτωσαν τράπηκαν σε φυγή. Το μεγαλύτερο μέρος τους σταμάτησε στην τοποθεσία Σταμάτα ή Σταυρός και στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Ειδικότερα:

α) Ο οικισμός στη θέση Σταμάτα ή Σταυρός

Στη Σταμάτα υπήρχε την εποχή εκείνη πυκνό δάσος. Θεώρησαν ότι εκεί θα μπορούσαν να παραμείνουν κρυμμένοι, αθέατοι από τους Τούρκους. Κατασκεύασαν πρόχειρα σπίτια ανάμεσα στα δένδρα. Για τις θρησκευτικές τους ανάγκες ανήγειραν ναό και τον αφιέρωσαν στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Από το ναό αυτό προέρχεται το τοπωνύμιο Σταυρός. Σε κοντινή απόσταση και λίγο χαμηλότερα στο τοπωνύμιο Καλαμάκι, βρισκόταν πηγή νερού, από όπου το μετέφεραν στον οικισμό (Εικ.2αβγ).

α

β

γ

Εικ.2αβγ. Μερική άποψη του χώρου στη Σταμάτα ή Σταυρός:

α: άποψη της χαράδρας της Κανάλας από το χαμηλότερο σημείο του οικισμού.

β: μερική άποψη του δάσους όπου είχε κτισθεί ο οικισμός.

γ: διακρίνεται το μονοπάτι που οδηγεί στο Καλαμάκι. Αριστερά άλλο μονοπάτι οδηγεί στον Άγιο Κωνσταντίνο.

Παράλληλα με τη Σταμάτα εγκαταστάθηκαν και στον κοντινό Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας (Εικ.3αβ.).

α

β

Εικ.3αβ. Τμήματα του παλιού μονοπατιού που οδηγεί από το Σταυρό στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Γεγονός είναι ότι οι οθωμανικές αρχές για πολλά χρόνια δεν αντελήφθησαν την ύπαρξη του μικρού αυτού οικισμού. Κάποια στιγμή όμως τον ανακάλυψαν. Είτε από τη συνεχή αναζήτηση των φυγάδων κατοίκων, είτε τυχαία από το λάλημα ενός κόκορα, όπως αναφέρει ο Δημήτριος Γ. Στεργίου. Αντέδρασαν στέλνοντας στρατιωτικό απόσπασμα. Επειδή όμως ήταν ημέρα, οι κάτοικοι είδαν από μακριά το στρατιωτικό απόσπασμα να πλησιάζει από την πλευρά της σημερινής Παλαιοκερασιάς και εγκατέλειψαν αμέσως τον οικισμό. Το απόσπασμα έκαψε το δάσος, που αποτελούνταν κυρίως από βελανιδιές, και μαζί με αυτό τα σπίτια και το ναό της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Από τα σπίτια της εποχής αυτής σώζονται σήμερα μόνο μικροί λιθοσωροί (Εικ.4), οι οποίοι με αρκετή δυσκολία δίνουν την εντύπωση ύπαρξης οικισμού. Η ύπαρξη όμως δειγμάτων κεραμικής (όστρακα) ανάμεσα στις πέτρες τεκμηριώνει την ανθρώπινη παρουσία στο Σταυρό. Από επιτόπια έρευνα εντοπίσθηκε κεραμική, η οποία περιλαμβάνει τεμάχια και βάσεις από εφυαλωμένα πιάτα (γαβάθες), σπασμένες λαβές από στάμνες καθώς και τεμάχια από πιθάρια.

 

Εικ.4. Μερική άποψη της περιοχής του Σταυρού. Το πλήθος των λίθων και τα όστρακα κεραμικών υποδηλώνουν την ύπαρξη του οικισμού.

Από τον αρχικό ναό της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού σωζόταν έως το τέλος του 20^ου αιώνα λιθοσωρός κάτω από τη συστάδα των βελανιδιών. Ένα μικρό πέτρινο εικόνισμα που είχε κατασκευασθεί κοντά στο ιερό, υποδήλωνε την ιερότητα του χώρου (Εικ.5).

 Εικ.5. Το πέτρινο εικόνισμα στο Σταυρό. Αριστερά στις βελανιδιές είχε κτισθεί ο ναός της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού που κάηκε από το τουρκικό στρατιωτικό απόσπασμα.

Στο τέλος της δεκαετία του 1990 κάτοικοι του Ανύδρου, στο ίδιο ακριβώς σημείο που υπήρξε ο παλιός ναός, ανήγειραν εκ βάθρων νέο (Εικ.6αβγδεστ).

α

β

γ

δ

ε

στ

Εικ.6αβγδεστ. Ο νέος ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και η περιοχή που τον περιβάλλει. Αναλυτικότερα:

α: η θέα από την περιοχή της Σταμάτας ή Σταυρού. Μέσα στο Μαλιακό κόλπο διακρίνονται τα Λιχαδονήσια και αριστερά οι κορυφές των βουνών της Βόρειας Εύβοιας. Το χωριό που φαίνεται χαμηλά είναι η σημερινή Παλαιοκερασιά.

β: ο σημερινός ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

γ: το εσωτερικό του ναού.

δ: ο ναός και μερική άποψη του περιβάλλοντος χώρου με τις βελανιδιές.

ε, στ: ο χώρος δίπλα στο ναό, όπου είχε δημιουργηθεί ο οικισμός της Σταμάτας ή Σταυρού.

Στο ναό της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού είναι αφιερωμένο το παρακάτω ποίημα του Κωνσταντίνου Χρ. Μαντζίκου:

«ΤΟ ΕΚΚΛΗΣΑΚΙ ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟ

Πάνε χρόνια τώρα στα μισά περίπου του

περασμένου αιώνα. Δυο άνθρωποι είχαν τάμα να

κτίσουν ξανά την εκκλησία που βρίσκονταν εδώ από

παλιά (τουρκοσκλαβιά)

Πέρασαν τα χρόνια, οι άνθρωποι εδώ στην γη δεν

ζούνε αιώνια. Μα το τάμα είχε μείνη, στην καρδιά και

στην μνήμη, των παιδιών, και εγγονών και πολλών

φίλων και συγχωριανών.

Έτσι μια μέρα σχεδόν τρία χρόνια

πριν την λήξη του εικοστού αιώνα

Δυο άνθρωποι ξαναπήραν απόφαση τρανή

Και έδωσαν όρκο και ευχή την εκκλησία

Σύντομα να κτίσουν πάλι εκεί

Μα το τάμα είναι τάμα και ο λόγος μένει πάντα

και τα δυο είναι το ίδιο πράγμα

Έτσι κτίσθηκε ξανά η μικρούλα εκκλησία

Η ιστορία της δεν σταματάει εδώ είναι πολύ παλιά

Θυμίζει τούρκους και σκλαβιά χρόνια αμαρτωλά

Νίκοβα και Βαλσέρα έτσι ονομάζονταν παλιά

Τα δυο μας τα χωριά στου Σταυρού την εκκλησιά

Με το ιερό της να κοιτά την σημερινή Παλιοκερασιά

Και τον σταυρό της που έχει εκεί ψηλά

να αγναντεύει την Παλιονίκοβα και την Αμυγδαλιά

Έτσι ανταμώνουν πάλι, αδέλφια, φίλοι, χωριανοί

Όπως την παλιά εποχή όταν δίναμε όρκο πιστά

Και παίρναμε μεταλαβιά εδώ στου σταυρού την

εκκλησιά

Της μοίρας ήταν πάλι γραφτό να γεννηθούμε στον

τόπο αυτόν εδώ, να γίνουμε αδέλφια ,φίλοι χωριανοί.

έτσι ας μείνουμε πιστοί, και στου σταυρού τη γιορτή

Να ξαναβρισκόμαστε πάλι όλοι εκεί

Όπως την παλιά εποχή, Ποιος ξέρει; ίσως κάτι

θυμηθούμε;

Και τότε σίγουρα θα βρούμε το δρομάκι που οδηγεί

Στης ψυχής μας το μεράκι, στου χριστού μας το

σπιτάκι.

Κώστας Χρ. Μαντζίκος

Λαμία Μάρτιος 1997

(πηγή: facebook).»

β) Άγιος Κωνσταντίνος Παλιονίκοβας

Όπως προαναφέρθηκε, ένα άλλο μέρος των διασωθέντων κατοίκων εγκαταστάθηκε στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος Παλιονίκοβας (Εικ.7αβ), όπου ανήγειραν το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (βλέπε: Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη θέση Παλιονίκοβα του Ανύδρου Φθιώτιδας.).

α

β

Εικ.7αβ. Η περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας όπου ιδρύθηκε ο οικισμός.

Η θέση του οικισμού τεκμηριώνεται από επιτόπια έρευνα στη λοφοπλαγιά: πάνω από το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης διαπιστώθηκε η ύπαρξη θεμελίων δέκα έως ένδεκα σπιτιών. Μάλιστα στην κορυφή του λόφου υπήρξε ένα μεγαλύτερο κτίσμα και αλώνια (Εικ.8αβγδεστ).

α

β

γ

δ

ε

στ

 Εικ.8αβγδεστ. Θεμέλια σπιτιών στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Στην Εικ.8α η θέα από την κορυφή του μικρού λόφου. Διακρίνεται από αριστερά η χαράδρα της Κανάλας, η χιονισμένη Όθρυς, η κορυφή της Μπομπόκας χωρίς χιόνι, κ.ά..

Ο οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου δεν καταστράφηκε από το στρατιωτικό απόσπασμα που έκαψε τον οικισμό του Σταυρού ή Σταμάτας, άγνωστο γιατί. Πιθανώς μετά την καταστροφή του Σταυρού ή Σταμάτας ορισμένοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Κωνσταντίνο. Ο οικισμός αυτός δεν έγινε αντιληπτός από τις οθωμανικές αρχές κι έτσι οι κάτοικοί του κατάφεραν να ριζώσουν εδώ.

Μετά όμως από αρκετά έτη διαβίωσης διαπιστώθηκε ότι η συγκεκριμένη τοποθεσία ήταν ακατάλληλη για κατοίκηση. Έπρεπε να εγκαταλειφθεί και να αναζητηθεί άλλη θέση για τη μεταφορά του οικισμού. Ορισμένοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη θέση του σημερινού Ανύδρου ενώ άλλοι δημιούργησαν τον οικισμό Καμπιά κοντά στη Στυλίδα.

Σύμφωνα με την τοπική προφορική παράδοση το χωριό εγκαταλείφθηκε γιατί «πέθαινε ο κόσμος συνέχεια, οι γυναίκες απέβαλαν και τα ζώα ψόφαγαν». Η μαρτυρία προέρχεται από τον καταγόμενο από τη γειτονική Παλιοκερασιά Αλέξανδρο Δημ. Αλεξόπουλο (1890-1986) (Εικ.9), όπως την άκουσε από τον πατέρα του Δημήτριο Αλεξ. Αλεξόπουλο (1871-1952). Ο ίδιος κατά τα λεγόμενά του δεν «θυμήθηκε την μετεγκατάσταση του χωριού».

Εικ.9. Ο Αλέξανδρος Δημ. Αλεξόπουλος (1890-1986).

Η ακαταλληλότητα της τοποθεσίας του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας για κατοίκηση, πιθανότατα πρέπει να συσχετισθεί με την ύπαρξη του μεταλλεύματος μαγγανίτη και τις παρενέργειες από την υψηλή συγκέντρωση του μαγγανίου στον ανθρώπινο οργανισμό. Είναι γνωστό ότι στην Παλιονίκοβα υπάρχει μετάλλευμα μαγγανίτη (Εικ.10).

 Εικ.10. Μερική άποψη της περιοχής της Παλιονίκοβας.

Για το μετάλλευμα μαγγανίτη αναφέρει ο Ιωάννης Βορτσέλας (1841-1913) στο μνημειώδες έργο του για τη Φθιώτιδα: «Παρεχωρήθησαν υπό της Κυβερνήσεως δικαιώματα εκμεταλλεύσεως….:Γ΄ εν τω Δήμω Φαλάρων…2) Μαγγανίτου εν τη περιφερεία του χωρίου Παλαιάς Νικόβης επί εκτ. στρεμ. 815 διά Β.Δ. της 10 Ιουλίου 1873.» (πηγή: Βορτσέλας, Φθιώτις, σελίδες 34 & 35).

Η έκταση του κοιτάσματος προσδιορίσθηκε, οριοθετήθηκε και παραχωρήθηκε προς εκμετάλλευση με το Βασιλικό Διάταγμα της 10^ης Ιουλίου 1873 (ΦΕΚ 47/29-9-1873). Το θέμα της παραχώρησης του μεταλλεύματος μαγγανίτη της Παλιονίκοβας εξετάζεται αναλυτικά στην ανάρτηση Παραχώρηση μεταλλείου μαγγανίτη στη θέση Παλαιά Νίκοβα του Δήμου Φαλάρων του ιστολογίου ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ. Το κοίτασμα τελικά μάλλον κρίθηκε ασύμφορο προς εκμετάλλευση και δεν πραγματοποιήθηκε εξόρυξή του.

Η μετεγκατάσταση του οικισμού του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας στο σημερινό Άνυδρο και στα Καμπιά πραγματοποιήθηκε τους χρόνους αμέσως μετά την απελευθέρωση. Σε χάρτη των συνόρων, ο οποίος σχεδιάστηκε το χειμώνα του 1833 από τους αξιωματικούς της οροθετικής επιτροπής χάραξης των συνόρων και επικυρώθηκε το 1834, εντοπίζεται η Νicova στον Άγιο Κωνσταντίνο της Παλιονίκοβας (Εικ.11αβ). 

α

β

Εικ.11αβ. Χάρτης των συνόρων του 1834. Στη λεπτομέρεια (Εικ.11β) δίπλα στο Βελλά ποταμό (R.Tria Potamia) διακρίνεται η Nicova στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Το ποτάμι που διακρίνεται (R.Triα Potamia) είναι ο Βελλάς. Από τη θέση που βρίσκεται ο οικισμός στο χάρτη προκύπτει το συμπέρασμα ότι δεν είχε πραγματοποιηθεί ακόμη η μετεγκατάστασή του.

Σε δίγλωσσο (ελληνικά-γαλλικά) οκτάφυλλο χάρτη του 1838, ο οποίος δωρίθηκε στον Όθωνα από τον Βαυαρό αξιωματικό τοπογράφο-μηχανικό Φερδινάνδο Αλδενχόβεν (Ferdinand Aldenhoven), η Νίκοβα τοποθετείται επίσης κοντά στο Βελλά ποταμό (στο χάρτη αναφέρεται ως ποτ. Τρία ποτάμια) στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας (Εικ.12αβ). 

α

β

Εικ.12αβ. Χάρτης του 1838 του Βαυαρού Ferdinand Aldenhoven. Στη λεπτομέρεια (Εικ.12β) διακρίνεται η Νίκοβα στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Συνεχίζεται

ΠΗΓΕΣ

1) Βορτσέλας Ιωάννης, Φθιώτις, η προς Νότον της Όθρυος: ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εν Αθήναις 1907.

2) Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012.

3) ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ (ανάρτηση: Παραχώρηση μεταλλείου μαγγανίτη στη θέση Παλαιά Νίκοβα του Δήμου Φαλάρων).

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εικ.1. Google Earth (αναζήτηση Άνυδρο, Φθιώτιδα).

Εικ.2-10. Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου.

Εικ. 11. Από το βιβλίο Λιβιεράτος Ε., Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919, Με αφορμή ένα χειρόγραφο του Κωνσταντίνου Νίδερ (1898), Αθήνα 2009, σελίδα 93.

Εικ.12αβ. Χάρτης Carte du Royaume de la Grèce, έκδοση 1838.

Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Α΄

                             Για την πολύτιμη βοήθειά τους

                             ευχαριστούμε τους κ.κ. :

                             Αλεξόπουλο Κωνσταντίνο

                             Μαντζίκο Κωνσταντίνο

                             Στεργίου Βασίλειο

Εισαγωγικά

Οι γνώσεις μας για την αρχή της ιστορίας του Ανύδρου Φθιώτιδας (έως το 1930 Νίκοβα) είναι εξαιρετικά πενιχρές, ως προς τις γραπτές πηγές. Για το λόγο αυτό η έρευνα ξεκίνησε βασιζόμενη σε προφορικές μαρτυρίες κατοίκων του Ανύδρου. Τα ελληνικά γραπτά τεκμήρια για το Άνυδρο (χάρτες, ΦΕΚ, κ.λ.π.) αφορούν την περίοδο μετά την ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Για την περίοδο της τουρκοκρατίας, γραπτές αναφορές απαντώνται σε οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 16ου αι..

Ειδικότερα, το Μέρος Α΄ της ιστορίας του Ανύδρου αποτελεί μία προσπάθεια αναδίφησης και τεκμηρίωσης ιστορικών γεγονότων καταγεγραμμένων στην προφορική παράδοση της περιοχής, τα οποία συνέβησαν τα χρόνια της ύστερης τουρκοκρατίας.

Οι προφορικές μαρτυρίες αφορούν:

1) την αρχική ίδρυση του χωριού, την καταστροφή και σφαγή των περισσοτέρων κατοίκων του από τους Τούρκους.

2) τη μετεγκατάσταση των διασωθέντων στη θέση Παλιονίκοβα και Σταμάτα ή Σταυρός.

3) τη μετεγκατάσταση στη θέση Καμπιά και το σημερινό Άνυδρο.

Πολύτιμη ήταν η βοήθεια που προσέφεραν στην έρευνα οι καταγόμενοι από το Άνυδρο (κατ’ αλφαβητική σειρά):

-ο κ.Κωνσταντίνος Αθ. Αλεξόπουλος εκτός από άλλες πληροφορίες, μας μετέφερε μαρτυρίες και άνοιξε το δρόμο της έρευνας για το μεταλλείο μαγγανίτη στην Παλιονίκοβα.

-ο κ.Κωνσταντίνος Χρ. Μαντζίκος εκτός από άλλες πληροφορίες, μας μετέφερε τη μαρτυρία του παππού του Δημητρίου Γ. Στεργίου και βοήθησε στην ταύτιση τοπωνυμίων.

-ο κ.Βασίλειος Αθ. Στεργίου ερεύνησε στο Δημοτολόγιο Ανύδρου και εντόπισε ημερομηνίες γέννησης και θανάτου μαρτύρων των γεγονότων. Βοήθησε επίσης στην ταύτιση τοπωνυμίων.

Οι προφορικές μαρτυρίες προέρχονται από τους εξής (κατ’ αλφαβητική σειρά):

Εικ.1. Ο Γεώργιος Καραμήτσος.

1. Καραμήτσος Γεώργιος (1867-1957) (Εικ.1). Ήταν κτηνοτρόφος, κάτοικος Ανύδρου. Είχε το κοπάδι του στην περιοχή της Αγίας Παρασκευής Ανύδρου.

 Εικ.2. Ο Αθανάσιος Μπακόπουλος.

2. Μπακόπουλος Αθανάσιος (1878-1944) (Εικ.2). Ήταν κτηνοτρόφος, κάτοικος Ανύδρου.

α.

 β.

Εικ.3αβ. Ο Δημήτριος Γ. Στεργίου. Το 1938 υπηρετεί τη στρατιωτική του θητεία στην Κοζάνη. Σύμφωνα με μαρτυρία του ανιψιού του κ.Κωνσταντίνου Χρ. Μαντζίκου ήταν εγγράμματος του τότε Σχολαρχείου, γι’ αυτό τον είχαν επιλέξει τηλεφωνητή. Στο πίσω μέρος της φωτογραφίας: «Κοζάνη τη 2-11-38/όσα φτερά και/κόκαλα έχη το/περιστέρη.-/τόσες φορές σε/χερετώ με το/σπαθή στο/χέρη/Δ.Γ.Στεργίου». Τη φωτογραφία είχε στείλει στο φίλο και συμπολεμιστή του στο Αλβανικό έπος Δημήτριο Ανδρ. Χάδο από την Παλαιοκερασιά [βλέπε: Δημήτριος Ανδρέου Χάδος: ένας εύζωνας δεκανέας από την Παλαιοκερασιά Φθιώτιδας (οικογενειακό αρχείο Ελευθερίου Δ. Χάδου)]. Τη φωτογραφία μας παραχώρησε ευγενώς ο κ.Ελευθέριος Δ. Χάδος, τον οποίο και ευχαριστούμε.

α.

. β.

Εικ.4αβ. Ο Δημήτριος Γ. Στεργίου στρατιώτης. Στην αριστερή τσέπη του χιτωνίου του φέρει παράσημο. Η φωτογραφία πιθανότατα τραβήχτηκε κατά την παρασημοφόρηση και είναι της περιόδου 1945-1950. Το πίσω μέρος της εξαιρετικά δυσανάγνωστο: «Ενθύμιον Στρατού/Στέλνω (το κορμάκι μου?)/Σε ένα χαρτί βγαλμέν(ο)/εινε η φωτογραφία μου/……………………./……………..Χαριζ(μένη)/εις την Αδερφή μου Παρασκευή/Αλεξοπούλου/…………/αν……………………./2 Τάγμα Πεζικού/……..Με αγάπη». Η αδελφή του Παρασκευή Αλεξοπούλου, στην οποία χαρίζει τη φωτογραφία, ήταν σύζυγος του αδελφού του πατέρα μου Κωνσταντίνου Ευαγγ. Αλεξόπουλου. Τη φωτογραφία μας παραχώρησε ευγενώς ο κ.Δημήτριος Αλεξ. Αλεξόπουλος, τον οποίο και ευχαριστούμε.

3. Στεργίου Δημήτριος του Γεωργίου (1915-2017)(Εικ.3αβ & 4αβ). Τα τελευταία ογδόντα χρόνια κατοικούσε στον Καραβόμυλο. Μας μετέφερε τα γεγονότα, όπως τα είχε διηγηθεί ο Στέργιου Δημήτριος του Στέργιου (1752-1833), η μαρτυρία του οποίου είναι χρονολογικά πλησιέστερη στα γεγονότα.

Η ίδρυση της Νίκοβας στην Αγία Παρασκευή και η καταστροφή της από τους Τούρκους.

Η αρχική ετυμολογική προσέγγιση του ονόματος του χωριού Νίκοβα, λόγω της κατάληξης –οβα, παραπέμπει σε σλαβωνύμιο, σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη του Γερμανού γλωσσολόγου Max Vasmer. Στο βιβλίο του «Die Slaven in Griechenland» ο Vasmer θεωρεί ότι προέρχεται από το όνομα Νίκος. Ειδικότερα αναφέρει: «Νίκοβα ON, Kr. Phalarōn (Nuch., Stat. Ap., Lex.). Eine slav. Ableitung von einem griech. PN Νῖκος : Νικόλαος.»(βλέπε: Max Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Berlin 1941, σελίδα 107, υποσημείωση 40.).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει η ετυμολογική προσέγγιση του Στάθη Ασημάκη για τα τοπωνύμια με κατάληξη –οβα και -οβο. Σύμφωνα με τον ίδιο η κατάληξη -οβα είναι βλαχικής προέλευσης και σημαίνει οικισμό-χωριό, το οποίο κατοικείται από πληθυσμό κτηνοτρόφων. Στην άποψη αυτή ο Ασημάκης οδηγείται μέσα από μία πλήρη ανάπτυξη του σκεπτικού του για την καταγωγή των τοπωνυμίων σε –οβα και –οβο στις σελίδες 35-43 του βιβλίου του «Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου με κατάληξη –οβα, -οβο, Αθήνα 2014». Συνεχίζοντας το σκεπτικό του αναφέρει «Τα εν λόγω τοπωνύμια, τα οποία στη συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκονται σε ορεινές περιοχές με μέσα και μεγάλα υψόμετρα, δηλαδή σε τοποθεσίες κατάλληλες για κτηνοτροφία, πρέπει να δόθηκαν από πληθυσμούς που ασχολούνταν κατά κύριο λόγο με την κτηνοτροφία.» (πηγή: Στάθης Ασημάκης, Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου με κατάληξη –οβα, -οβο, Αθήνα 2014, σελίδα 159).

Στην ίδια σελίδα καταλήγει: «Από τη γλωσσική ανάλυση των υπόψη τοπωνυμίων προκύπτει ότι αυτά πήραν το όνομά τους: i) σε ποσοστό περίπου 60% από τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του γύρω χώρου τους (π.χ. πλαγιά, αυχένας, κοίλωμα, ποτάμι, γκρεμός, βάθρο κ.λ.π.), από τον προσανατολισμό της τοποθεσίας τους και τέλος από τα χαρακτηριστικά του μικροκλίματος της περιοχής τους (π.χ. παγωνιά, πάχνη, υγρασία, άνεμοι). ii) σε ποσοστό περίπου 30% από την υπάρχουσα χλωρίδα και πανίδα της περιοχής τους (π.χ. έντονη βλάστηση, χέρσο, φυτά και δέντρα που ευδοκιμούν κ.λ.π.). iii) και περίπου 10% από λοιπές αιτίες (π.χ. ονόματα οικιστών, κοινωνικοί λόγοι, σημαντικά συμβάντα κ.λ.π.). Η γλωσσική αυτή διαστρωμάτωση, ενισχύει ακόμη περισσότερο την άποψη ότι οι ονοματοθέτες ήσαν ποιμένες, διότι οι ποιμένες πρώτιστα ενδιαφέρονται για το πώς είναι και από τι επηρεάζεται μια περιοχή, στην οποία εγκαθίστανται και τι τέλος πάντων αυτή παράγει και προσφέρει.».

Συμπερασματικά καταλήγουμε ότι η Νίκοβα είτε ως σλαβωνύμιο, είτε ως τοπωνύμιο βλαχικής προέλευσης σημαίνει οικισμό, του οποίου ο ιδρυτής ονομαζόταν Νίκος. Λαμβάνοντας υπόψιν και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της περιοχής, θεωρούμε ότι η άποψη περί βλαχικής προέλευσης είναι επικρατέστερη: ο πρώτος ορεινός οικισμός σχηματίσθηκε σε οροπέδιο με υψόμετρο 958 μέτρων από πληθυσμό, ο οποίος ασχολούνταν κατά κύριο λόγο με την κτηνοτροφία. Το όνομα του οικιστή του ήταν Νίκος, γι’ αυτό ονομάσθηκε Νίκοβα.

 Εικ.5. Στο κίτρινο πλαίσιο περικλείεται η περιοχή της Αγίας Παρασκευής, όπου αρχικά ιδρύθηκε η Νίκοβα. Ως ρεματιά (χαράδρα Κανάλα) χαρακτηρίζεται ο Βελλάς ποταμός, ο οποίος συγκεντρώνει τα νερά από όλα τα ρέματα στη διαδρομή του από τα Τρία Ποτάμια και εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Σε χάρτες του 19^ου αιώνα αναφέρεται ως Τριπόταμος.

Η Νίκοβα ιδρύθηκε αρχικά στη θέση όπου σήμερα βρίσκεται ο ναός της Αγίας Παρασκευής (Εικ.5) (βλέπε: Ο ναός της Αγίας Παρασκευής Ανύδρου). Σε μικρή απόσταση ήταν κτισμένος και ο ναός του Αγίου Παντελεήμονα, στη θέση του οποίου σήμερα υπάρχει λιθοσωρός. Στο χωριό λειτουργούσε σχολείο. Οι κάτοικοι ήταν γεωργοί και κτηνοτρόφοι. Κάθε χρόνο κατέβαλλαν τους φόρους στην οθωμανική εξουσία, την οποία στην περιοχή εκπροσωπούσε ο αγάς. Αυτός ήταν υπεύθυνος για την είσπραξη και απόδοση των φόρων [για τη φορολογία επί τουρκοκρατίας βλέπε: Ο κανουναμές (ķânûnnâme) του καζά Ζητουνίου (Izdin, Zeytun)]. Οι φόροι αποδίδονταν στον Βοεβόδα του Καζά Ζητουνίου. Ο Καζάς Ζητουνίου τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας ανήκε στον Βελή πασά (1772-1822), γιό του Αλή πασά (1744-1822). Βοεβόδας στον Καζά Ζητουνίου ήταν ο γαμπρός του Βελή πασά, σύζυγος της κόρης του Σαϊδέ χανούμ, ο γνωστός Χαλήλ μπέης, ηθικός αυτουργός του μαρτυρικού θανάτου του Αθανασίου Διάκου.

Η πρώτη γραπτή αναφορά για τη Νίκοβα απαντά το 1506, επί σουλτάνου Βαγιαζίτ Β΄ (1481-1512) (βλέπε την ανάρτηση:  Η απογραφή και η φορολογία των κατοίκων της Νίκοβας σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1506).

Δεύτερη γραπτή αναφορά απαντά το 1530, επί σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς, στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο TD 367 (TD 367/97) (Εικ.6), στο οποίο καταγράφονται όλα τα προς φορολόγηση χωριά της επαρχίας Ζητουνίου (İzdin nahiyesi). Για την ερμηνεία των οθωμανικών τουρκικών απευθυνθήκαμε στον ιστορικό Δημήτρη Λούπη, συνεργάτη του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ο οποίος μας απάντησε «η αναφορά στο χωριό αυτό έχει ως εξής: Hane 32, Mücerred 6, Bive 3, Hasıl 3000». Τον ευχαριστούμε για την άμεση ανταπόκρισή του. Τα στοιχεία αυτά ερμηνεύονται ως εξής:

Το 1530 υπήρχαν στη Νίκοβα 32 οικογένειες (Hane), 6 άγαμοι άνδρες (Mücerred) και τρεις χήρες (Bive). Η κάθε οικογένεια έως και τον 19^ο αιώνα υπολογίζεται από τους ιστορικούς ως πενταμελής. Επομένως ο συνολικός πληθυσμός του χωριού είναι περίπου 169 άνθρωποι. Η κατάταξη του πληθυσμού σε οικογένειες, αγάμους άνδρες και χήρες σχετίζεται με τη φορολογία. Οι χήρες πλήρωναν λιγότερο φόρο. Το ποσό φόρου (Hasıl) που κατέβαλαν οι κάτοικοι του χωριού στις οθωμανικές αρχές ήταν 3.000 άσπρα (ακτσέδες, akçe).

Εικ.6. Ένα από τα χωριά του καταλόγου της στήλης 97 του οθωμανικού φορολογικού κατάστιχου TD 367 είναι η Νίκοβα.

Επόμενη γραπτή αναφορά για τη Νίκοβα καταγράφεται στο οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο TD 439 του έτους 1539 (βλέπε την ανάρτηση: Η απογραφή και η φορολογία των κατοίκων της Νίκοβας σε οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1539).

Για την αρχική ίδρυση και καταστροφή του χωριού γράφει ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας:

«Η ιστορία του χωριού μου ξεκινάει γύρω στα 1600, την εποχή που η Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη στους Τούρκους. Εκείνη την εποχή οι Τούρκοι είχαν τα τσιφλίκια τους στα πεδινά και εύφορα μέρη, κοντά σε ποτάμια ενώ για τα ορεινά και άγονα δεν ενδιαφέρονταν. Γι’ αυτό οι περισσότεροι Έλληνες, οι οποίοι ήταν φιλελεύθερα πνεύματα, επέλεγαν να ζουν στα «κεφαλοχώρια», δηλαδή χωριά σε ορεινά και δυσπρόσιτα μέρη, με αντίξοες συνθήκες επιβίωσης και φτώχεια, αλλά μακριά από την επιτήρηση, τις παρεμβάσεις και τις επιδρομές των Τούρκων. Στη Φθιώτιδα υπήρχε κι άλλος λόγος που επέλεγαν να ζήσουν σε κεφαλοχώρια. Ο κάμπος είχε ανθυγιεινό κλίμα και θέριζαν οι μεταδοτικές αρρώστιες εξαιτίας του βάλτου και των ελών, ενώ στο βουνό το κλίμα ήταν υγιεινό, ο αέρας καθαρός και οι συνθήκες υγιεινής καλύτερες. Γι’ αυτό ο λαός έλεγε:

«Ο κάμπος θρέφει πρόβατα και τα βουνά λεβέντες». Τέτοιοι λεβέντες ήταν οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού μου οι οποίοι έψαχναν τρόπους για να ζουν ανεξάρτητοι και αυτόνομοι, ακόμα και σε μια χώρα σκλαβωμένη. Γι’ αυτό το λόγο αναζητούσαν ένα τόπο απόμακρο, δύσβατο, μακριά από ποτάμια και εύφορα μέρη. Έτσι ανακάλυψαν ένα μικρό, αλλά και το μοναδικό οροπέδιο της Όθρυς, το οποίο είχε μικρές πηγές νερού που μπορούσαν να τους συντηρήσουν και συγχρόνως προφυλασσόταν από το δύσβατο της περιοχής και αποφάσισαν να ζήσουν εκεί. Δημιούργησαν μια μικρή αγροτική κοινότητα σχετικά αραιοκατοικημένη.

Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία αλλά και τη γεωργία. Είχαν φτιάξει τις εκκλησίες τους, την Αγία Παρασκευή και τον Άγιο Παντελεήμονα, που καταστράφηκε όταν αργότερα το χωριό κάηκε απ’ τους Τούρκους. Είχαν το δικό τους σχολείο και δεν είχαν σχεδόν καμία επαφή με τουρκικές οικογένειες, τουρκικό στρατό, επιδρομές ή σφαγές. Η μόνη υποχρέωσή τους ήταν να δίνουν κάθε χρόνο φόρο στον τοπικό Αγά, που ήταν ο Τούρκος πολιτικός και στρατιωτικός αξιωματούχος της περιοχής και είχε την έδρα του σ’ ένα μεγαλύτερο χωριό, την Παλαιά Παλαιοκερασιά, περιοχή Τσερνοβίτι.

Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας η κοινότητα αυτή ονομαζόταν Νίκη ή Νίκοβα. Στην τότε θέση του χωριού υπάρχει σήμερα ένα μικρό εκκλησάκι προς τιμή της Αγίας Παρασκευής ενώ και η γύρω περιοχή ονομάζεται σήμερα Αγία Παρασκευή. Αυτή η περιοχή είναι το μέρος από όπου ξεκίνησαν οι κάτοικοι των σημερινών χωριών Άνυδρου και Καραβόμυλου. Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας οι Τούρκοι έστελναν κάθε χρόνο αντιπροσώπους στην κοινότητα της Νίκοβας, για να πάρουν τους φόρους υποτέλειας.

Κάποια χρονιά, σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες που πέρασαν από παππού σε εγγονό, από γενιά σε γενιά, άρχισε η οδύσσεια των κατοίκων της Νίκοβας. Τις ιστορίες με το διωγμό των κατοίκων από τους Τούρκους, που συνέβηκαν γύρω στα 1700, διηγούνταν ο μπάρμπα Θανάσης Μπακόπουλος και ο μπάρμπα Γιώργος Καραμήτσος, οι οποίοι είχαν γεννηθεί γύρω στα 1860. Σα να ήταν χθες θυμάμαι τον Μπάρμπα Γιώργο να τις διηγείται στον πατέρα μου. Εγώ μικρό παιδί καθόμουν δίπλα του και άκουγα. Πολλές φορές τους ακολουθούσα όταν πήγαινε να του δείξει το σημείο που έγιναν τα γεγονότα.

Σύμφωνα με τα λεγόμενα τους, μια χρονιά δύο Τούρκοι πηγαίνοντας να εισπράξουν φόρους καβάλα στα άλογά τους φτάσανε κοντά στο χωριό Νίκοβα. Όταν έφτασαν κοντά στη βρυσούλα που πήγαιναν οι κοπέλες με τις βαρέλες να φέρουν νερό, συνάντησαν μερικές κοπέλες που ανέμελα έπλεναν τα πόδια τους (Εικ.7).

 Εικ.7. Η σημερινή βρύση στην Αγία Παρασκευή Ανύδρου.

Εκείνη την εποχή που τα φουστάνια ήταν ως τον αστράγαλο, θεωρούνταν προκλητικό να δει κάποιος άντρας τη γάμπα μιας κοπέλας. Γι’ αυτό, μόλις οι κοπέλες αντιλήφθηκαν τους ξένους, ταράχτηκαν κι άρχισαν να τρέχουν. Οι Τούρκοι πρόλαβαν και έπιασαν μια κοπέλα από το χωριό και προσπάθησαν να την κακοποιήσουν. Οι άλλες όμως πρόλαβαν να ειδοποιήσουν τα αδέρφια της και τους συγχωριανούς. Αυτοί έπιασαν τους Τούρκους και αφού τους σκότωσαν, τους έριξαν σε δυο κατακόρυφες τρύπες βάθους περίπου 10-12 μέτρων που βρίσκονται νότια των ερειπίων του παλαιού ναού του Αγίου Παντελεήμονα, τις λεγόμενες Βουζανότρυπες (Εικ.8).

Εικ.8. Οι Βουζουνότρυπες σήμερα.

Επειδή μέχρι την άλλη μέρα οι δύο φοροεισπράκτορες δεν επέστρεψαν στη βάση τους, ο Αγάς έστειλε στην περιοχή στρατιωτικό απόσπασμα να τους ψάξει. Δυστυχώς όμως τα κοράκια πρόδωσαν το μέρος που ήταν τα πτώματα και έτσι ο Αγάς διέταξε να κάψουν το χωριό για αντίποινα. Αφού σκότωσαν πολλούς από τους κατοίκους του, στο τέλος το έκαψαν. Χαρακτηριστική είναι η σφαγή των παιδιών του Δημοτικού σχολείου, τα οποία όταν είδαν την επίθεση των Τούρκων, έφυγαν προς τη νοτιοδυτική πλευρά τρέχοντας. Οι Τούρκοι μετά από καταδίωξη πρόλαβαν τους μαθητές και τους έσφαξαν. Στο σημείο σφαγής υπάρχουν οι πλάκες των μνημάτων τους. Οι λιγοστοί κάτοικοι που απέμειναν στο κατεστραμμένο χωριό, αποφάσισαν να φύγουν και να ξαναχτίσουν το χωριό τους σε κάποιο άλλο σημείο.».(πηγή: Δημήτρης Αθ. Μπλούνας, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012, σελίδες 10-13).

Στη συνέχεια παρατίθεται η μαρτυρία του Δημητρίου Γ. Στεργίου (1915-2017):

«Επειδή οι φοροεισπράκτορες δεν επέστρεψαν στη βάση τους στην Κουβέλα του Αχινού, όπου ήταν το τσιφλικάδικο-στρατηγείο του Αγά της περιοχής, ο Αγάς έστειλε στρατιωτικό απόσπασμα στη Νίκοβα για να ζητήσει εξηγήσεις για την εξαφάνιση των φοροεισπρακτόρων.

Οι κάτοικοι της Νίκοβας αρνήθηκαν ότι γνώριζαν κάτι γι’ αυτό το γεγονός. Τότε οι Τούρκοι τους έδειξαν ένα σακουλάκι γεμάτο χρήματα με την υπόσχεση ότι όποιος μαρτυρήσει που βρίσκονται οι φοροεισπράκτορες, θα λάβει τα χρήματα. Κανείς όμως δεν έλεγε τίποτα. Οι Τούρκοι τότε άρχισαν να μαστιγώνουν και να ξυλοκοπούν άνδρες και γυναίκες. Τότε μια γριούλα λιγοψύχησε και ομολόγησε στους Τούρκους τα γεγονότα όπως έγιναν.

Μετά την ομολογία της γριούλας οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό και σκότωσαν πολλούς άνδρες και γυναίκες. Έφτασαν και στο σχολείο. Τα παιδιά είχαν προλάβει να τρέξουν νοτιοδυτικά του χωριού όπου ήταν περισσότερο ξέφωτο, λίγο επικλινές και αρκετά πετρώδες το έδαφος. Ορισμένα παιδιά, ίσως τα περισσότερα τα σκότωσαν. Μερικά πρόλαβαν και κρύφθηκαν κάπου ανάμεσα στα μεγάλα βράχια. Ίσως γλύτωσαν αν και οι μαρτυρίες αναφέρουν την λέξη Αποδεκατισμός.

Όσοι κάτοικοι γλύτωσαν, τράπηκαν σε φυγή: ορισμένοι προς το χωριό Νεράϊδα (Παλιά Νεράϊδα), άλλοι προς το χωριό Σπαρτιά (Παλιά Σπαρτιά), και άλλοι κόλλησαν απέναντι προς το χωριό Τσερνοβίτι (Παλιά Παλαιοκερασιά). Ορισμένοι έμειναν κατά μόνας ή πλησίασαν τα ορεινά, όπου κατοικούσαν τσοπάνηδες.

Ένα μεγάλο μέρος τους σταμάτησε στην περιοχή Σταμάτα ή Σταυρός και στην Παλιονίκοβα όπου ίδρυσαν το νέο χωριό τους.».

Στην προφορική παράδοση παρατηρείται απόκλιση σε δευτερεύοντα γεγονότα. Αυτό δεν μειώνει την αξιοπιστία της ως πηγή για τα κύρια γεγονότα που συνέβησαν τότε. Απόκλιση παρατηρείται ως προς τον αριθμό των φοροεισπρακτόρων, τον τρόπο που έγινε γνωστό στο στρατιωτικό απόσπασμα το γεγονός του φόνου τους και την έδρα του Οθωμανού αγά. Ειδικότερα:

1) Ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας αναφέρει δύο φοροεισπράκτορες ενώ ο Δημήτριος Γ. Στεργίου τρείς.

2) Ο τρόπος που έγινε γνωστός στο στρατιωτικό απόσπασμα ο φόνος των φοροεισπρακτόρων περιγράφεται ως εξής:

α) στο βιβλίο του Δημητρίου Αθ. Μπλούνα: «Επειδή μέχρι την άλλη μέρα οι δύο φοροεισπράκτορες δεν επέστρεψαν στη βάση τους, ο Αγάς έστειλε στην περιοχή στρατιωτικό απόσπασμα να τους ψάξει. Δυστυχώς όμως τα κοράκια πρόδωσαν το μέρος που ήταν τα πτώματα και έτσι ο Αγάς διέταξε να κάψουν το χωριό για αντίποινα.».

β) στη μαρτυρία του Δημητρίου Γ. Στεργίου: «Επειδή οι φοροεισπράκτορες δεν επέστρεψαν στη βάση τους στην Κουβέλα του Αχινού, όπου ήταν το τσιφλικάδικο-στρατηγείο του Αγά της περιοχής, ο Αγάς έστειλε στρατιωτικό απόσπασμα στη Νίκοβα για να ζητήσει εξηγήσεις για την εξαφάνιση των φοροεισπρακτόρων. Οι κάτοικοι της Νίκοβας αρνήθηκαν ότι γνώριζαν κάτι γι’ αυτό το γεγονός. Τότε οι Τούρκοι τους έδειξαν ένα σακουλάκι γεμάτο χρήματα με την υπόσχεση ότι όποιος μαρτυρήσει που βρίσκονται οι φοροεισπράκτορες, θα λάβει τα χρήματα. Κανείς όμως δεν έλεγε τίποτα. Οι Τούρκοι τότε άρχισαν να μαστιγώνουν και να ξυλοκοπούν άνδρες και γυναίκες. Τότε μια γριούλα λιγοψύχησε και ομολόγησε στους Τούρκους τα γεγονότα όπως έγιναν. Μετά την ομολογία της γριούλας οι Τούρκοι έκαψαν το χωριό και σκότωσαν πολλούς άνδρες και γυναίκες.».

3) στο βιβλίο του Δημητρίου Αθ. Μπλούνα ως έδρα του Οθωμανού αγά αναφέρεται το Τσερνοβίτι ενώ ο Δημήτριος Γ. Στεργίου αναφέρει την Κουβέλα του Αχινού.

Σύμφωνα με την προφορική παράδοση της περιοχής στο Τσερνοβίτι υπήρξε έδρα Οθωμανού αγά κατά την ύστερη τουρκοκρατία για την είσπραξη των φόρων (βλέπε και Τσερνοβίτι, Ίδρυση-προεπαναστατικοί χρόνοι.). Ο Αχινός επίσης ήταν τσιφλίκι Οθωμανών ιδιοκτητών. Το 1831 ιδιοκτήτες του Αχινού ήταν ο Μουσταφά μπέης και ο Αλή Ριζά, οι οποίοι τον πούλησαν σε Έλληνες: «Τον Αχινό και τον ελαιώνα του ο Μουσταφά μπέης τον πούλησε δύο φορές: την πρώτη φορά στον έπαρχο Φθιώτιδος Παναγιώτη Λιδωρίκη. Ο Λιδωρίκης τον ξαναπούλησε στον Μουσταφά μπέη με προσθήκη 7.000 γροσίων. Τη δεύτερη φορά ο Μουσταφά μπέης τον πούλησε οριστικά στο Σκουμπουρδή αντί 220.000 γροσίων. Ο Σκουμπουρδής αγόρασε και το ζευγάρι του Αλή Ριζά αντί 10.000 γροσίων.» (βλέπε υποσημείωση 5 στην ανάρτηση: Η αγοραπωλησία των Ράχεων Φθιώτιδας μεταξύ των Οθωμανών ιδιοκτητών τους και του Αργυρίου Ταρποχτζή.).

                        Συνεχίζεται

ΠΗΓΕΣ

1) Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012.

2) Max Vasmer, Die Slaven in Griechenland, Berlin 1941.

3) Στάθης Ασημάκης, Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα τοπωνύμια του ελληνικού χώρου με κατάληξη –οβα, -οβο, Αθήνα 2014.

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εικ.1,2,7,8. Από το βιβλίο του Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012, σελίδες 12 & 13.

Εικ.3αβ,4αβ. Οικογενειακό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου.

Εικ.5. Google Earth (αναζήτηση Άνυδρο, Φθιώτιδα).

Εικ.6 Από το βιβλίο Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü / Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı / Defter-i Hâkânî Dizisi: XI, 370 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rum-ili defteri ile. 101, 114 ve 390 numaralı (920-937 / 1514-1530), II. Karlı-ili, Agrıboz, Mora, Rodos ve Tırhala Livâları. Tipkibasim, Ankara 2007). [Μετάφραση: Γενική Διεύθυνση Κρατικών Αρχείων της Πρωθυπουργίας / Τμήμα Οθωμανικών Αρχείων / Βιβλίο του Χακάν, Σειρά ΧΙ, Αριθμός 370 του βιβλίου λογιστικής του βιλαετίου της Ρούμελης. Αριθμοί 101, 114 και 390, IΙ. Κάρλελι (Αιτωλοακαρνανία), Εύριπος (Χαλκίδα), Μωριάς, Ρόδος και λιβάς Τρικάλων. Πανομοιότυπα, Άγκυρα 2007.].