Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Γ΄

Η εγκατάσταση στη θέση Καμπιά και Άνυδρο

Όπως αναφέρθηκε στο Μέρος Β΄ της Ιστορίας του Ανύδρου, οι κάτοικοι του οικισμού του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας εγκατέλειψαν σταδιακά τον οικισμό. Εγκαταστάθηκαν οι περισσότεροι στη θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο και μερικοί άλλοι στη θέση Καμπιά.

Για τη νέα αυτή μετεγκατάσταση και την κατοπινή ιστορία του Ανύδρου γράφει στο βιβλίο του ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας:

«Αφού ανακάλυψαν οι Τούρκοι την Παλιονίκοβα και έκαψαν μεγάλο μέρος του χωριού, οι κάτοικοι δεν είχαν κανένα λόγο πια να μείνουν σε αυτό το μέρος και έτσι εγκατέλειψαν το χωριό, που σήμερα τα ερείπια του ανάμεσα στις αιώνιες δρυς, το κάνουν να φαντάζει τόπος μυθικός. Κατευθύνθηκαν νοτιότερα, περάσανε το Κακόρεμα και έφτασαν στην σημερινή περιοχή πραγματοποιώντας τη Β΄ μετακίνηση του χωριού, περίπου το 1780-1790. Στο νέο μέρος δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό για καλλιέργειες. Είχε όμως αρκετά βοσκοτόπια που ευνοούσαν την κτηνοτροφία. Εκεί έμειναν οι μισοί κάτοικοι. Οι άλλοι μισοί πήγαν πιο δυτικά στη θέση Καμπιά που είχε νερό. Τελικά πείστηκαν και αυτοί που είχαν επιλέξει τα Καμπιά να γυρίσουν στο μέρος που δεν είχε νερό, γιατί θεωρήθηκε πιο ασφαλές. Για να πίνουν νερό και να ποτίζουν και τα ζώα τους, οι κάτοικοι άνοιξαν δύο πηγάδια τα οποία και σήμερα βρίσκονται 5 λεπτά έξω από το χωριό. Αυτό δυσκόλευε τη δημιουργία κήπων και την ανάπτυξη των δέντρων. Έτσι το Άνυδρο ήταν ένας τόπος χωρίς πράσινο, με πάρα πολύ ζέστη που τους προστάτευε από τους Τούρκους, αλλά έκανε δύσκολη τη ζωή των κατοίκων. Ακριβώς επειδή δεν υπήρχε νερό, αποφάσισαν να μετονομάσουν το χωριό σε «Άνυδρο» δηλαδή χωρίς ύδωρ (νερό). Επίσημα όμως η κοινότητα γνωστή με το όνομα Νίκοβα ονομάστηκε Άνυδρο πολλά χρόνια αργότερα, στις 17 Ιουλίου 1930 με το ΦΕΚ 251/17-7-1930.

Σ’ αυτή την άνυδρη γη έκτισαν γύρω στα 1800, στη βορειοανατολική άκρη του χωριού, τον Άη Γιώργη, ένα απλό μικρό εκκλησάκι, πίσω από το οποίο ήταν το νεκροταφείο του χωριού. Ο Αη Γιώργης μόνος στην άκρη του χωριού, την ημέρα της γιορτής του γέμιζε χαρούμενο κόσμο. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού, άφηναν τις δουλειές τους και φορούσαν τα καλά τους ρούχα για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν μαζί του. Έκτισαν τα σπίτια τους, πέτρινα, διώροφα αυτή τη φορά, με κατώγι και την κυρίως οικία στο πάνω όροφο. Έκτισαν αχυρώνες να αποθηκεύουν τα εργαλεία για τη γεωργία, όπως χωσιές, που χρησιμοποιούσαν για να θερίζουν τα σιτηρά και να κόβουν τα χόρτα κάτω από τις ελιές, τσεκούρια, σκεπαρνιές κ.α. Αποθήκευαν επίσης την τροφή των ζώων το τριφύλλι, το άχυρο, το κριθάρι, το καλαμπόκι. Η ζωή κυλούσε ήσυχα στο χωριό, ώσπου άρχισε η επανάσταση του 1821.

Κατά τα επαναστατικά χρόνια η Νίκοβα ήταν το μόνο χωριό της περιοχής που οι κάτοικοι συνέχισαν τη ζωή τους σχεδόν αποκομένοι από τα γεγονότα, αφού τους προστάτευαν οι δύσβατες ρεματιές. Τα γύρω χωριά ερήμωσαν, γιατί οι κάτοικοι κρυβόταν σε σπηλιές και δυσπρόσιτα μέρη για να γλυτώσουν τη σφαγή από τους Τούρκους, οι οποίοι ανέβαιναν προς τα βουνά, ακολουθώντας τον ποταμό Βελά και σκότωναν όποιον έβρισκαν μπροστά τους. Παρόλο που η Ανατολική Στερεά είχε ισχυρή κλεφταρματολική παράδοση και γίνονταν πολλές εξεγέρσεις, οι κάτοικοι της Νίκοβας μετά τη σφαγή και το κάψιμο των προηγούμενων χωριών, επέλεξαν να ζουν απομονωμένοι. Ακόμη και όταν η στρατιά του Δράμαλη ξεκινώντας από την Πελοπόννησο για τη Λάρισα [παραδρομή του κειμένου: η διαδρομή του Μαχμούτ πασά Δράμαλη ξεκίνησε από τη Λάρισα και κατέληξε στην Πελοπόννησο] πέρασε το 1822 σχεδόν δίπλα τους και έγιναν μάχες, η Νίκοβα δεν έλαβε μέρος. Μπορεί να προστάτευαν τις γυναίκες και τα παιδιά τους, κρατώντας αμέτοχο το κρυμμένο χωριό τους, όμως τα παλληκάρια του Άνυδρου δεν έχασαν τον πόθο τους για πραγματική ελευθερία και πήγαν να πολεμήσουν στην ομάδα του οπλαρχηγού Πανουργιά και στη στρατιά του Καραϊσκάκη και έλαβαν μέρος σε πολλές μάχες. Όταν έπαψαν οι εχθροπραξίες στην περιοχή και έγινε η τελική ρύθμιση των Ελληνοτουρκικών συνόρων το 1832 στη γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού, τα σύνορα ήταν στην κορυφογραμμή της Όθρυς, βόρια της Νίκοβας, η οποία ήταν ένα παραμεθόριο κεφαλοχώρι της Ανατολικής Φθιώτιδας. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία, αλλά και τη γεωργία. Το Άνυδρο μπορεί να μην έχει πλούσιο κάμπο, έχει όμως τον πανέμορφο και πανάρχαιο ελαιώνα που απλώνεται που απλώνεται ως τη θάλασσα του Μαλιακού και οι κάτοικοι είτε ανήκαν στις παλιές φάρες του χωριού είτε εγκαταστάθηκαν αργότερα στο σημερινό χωριό Άνυδρο, δούλεψαν σκληρά, ξεχέρσωσαν τα ρουμάνια και τα έκαναν αγροκτήματα.

Στοιχεία για τα ονόματα των παλαιότερων κατοίκων, οι οποίοι δημιούργησαν το μικρό οικισμό στη θέση της Αγίας Παρασκευής, μεταφέρθηκαν στη Παλιονίκοβα και κατέληξαν στο Άνυδρο, προκύπτουν από το βουλευτικό του Δήμου Φαλάρων. Στο νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος από το 1833 μέχρι το 1912 ίσχυε το Δημοτικό σύστημα, το οποίο αντικαταστάθηκε με κοινοτικό το 1912. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό η Νίκοβα ανήκε στο Δήμο Φαλάρων. Το βουλευτικό κατάλογο του Δήμου Φαλάρων με ημερομηνία 10 Μαΐου 1856, έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο ο Σωτήρης Αλεξόπουλος από την Παλαιοκερασιά, ο οποίος μετά από αξιόλογη έρευνα στα γενικά αρχεία του Κράτους, παρουσιάζει άγνωστες ιστορικές σελίδες της Φθιώτιδας. Τον κατάλογο υπογράφει ο Δήμαρχος Φαλάρων, Γ.Ριζόπουλος, οι «Πάρεδροι των χωρίων» και οι «ιερείς των χωρίων». Στη θέση της υπογραφής του ιερέα της Νίκοβας αναγράφεται ολόκληρο το όνομα του ιερέα «Αθανάσιος Καρακατζάνος» και στη θέση της υπογραφής του παρέδρου αναγράφεται «Νίκοβα για τον αγράμματον Νικόλαον Παρίσσην Αθ. Καρακατζάνος ιερεύς».

Ο κατάλογος περιέχει τα ονοματεπώνυμα 57 ψηφοφόρων της Νίκοβας, που όπως είναι γνωστό εκείνη την εποχή ήταν μόνο άντδρες, από τον αριθμό 868-924. Τα επώνυμα Αθανασίου, Αντωνίου, Αποστόλου, Γεωργίου, Γκέκας, Δημητρίου, Δήμου, Ευσταθίου, Ζαρκαδούλας, Ζαφειρίου, Ζέρβας, Θεοδώρου, Ιωάννου, Κακλαμάνος, Καραγιώργος, Καρακατζάνος, Καραμήτζος, Καραπλιός, Καρκάνης, Κωνσταντίνου, Λαϊνάς, Μαντζίκος, Μπουραντάς, Νικολάου, Πανόπουλος, Παρίσης, Περιβαλιώτης, Στάμου, Σύρου, Σωτηρίου, Τζιμπούκας, και Χαρμαντζής που περιέχει ο κατάλογος, δείχνουν τις παλιές φάρες της Νίκοβας. Αν συγκρίνουμε αυτόν τον κατάλογο με τον κατάλογο των ψηφοφόρων του Τσερνοβιτίου της ίδιας χρονιάς, θα δούμε ότι το επώνυμο Καραπλιός όπως και το Κωνσταντίνου, βρίσκονται και στους δύο καταλόγους, ενώ τα επώνυμα Μπερτσιμάς, Χάδος, Μπαλατσός, και Κούτρας υπάρχουν μόνο στον κατάλογο του Τσερνοβιτίου, που σημαίνει ότι μετοίκησαν από το Τσερνοβίτι στη Νίκοβα ή πήγαν σαν γαμπροί στη Νίκοβα. Οι υπόλοιπες φάρες που δεν αναφέρονται στον κατάλογο των εκλογέων, ούτε της Νίκοβας ούτε του Τσερνοβιτίου όπως οι Γεωργακοπουλαίοι, Γιαννελαίοι, Ζωγακαίοι, Μπακοπουλαίοι, Μπλουναίοι, Πανοπουλαίοι, Πασπαλαίοι, Στεργιαίοι, Σουλιωταίοι, Χριστοδουλαίοι κ.α. είτε εγκαταστάθηκαν, είτε πήγαν ως γαμπροί μετά το 1856.

Στον κατάλογο αναγράφεται η ηλικία, η αυτοχθονία, η κτηματική περιουσία και το επάγγελμα των ψηφοφόρων. Έτσι έχουμε χρήσιμες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα την σημαντική αύξηση των γεννήσεων στο χωριό κατά τα έτη 1928 και 1929 [παραδρομή στο κείμενο: εννοεί 1828 και 1829] που προκύπτει από τις ηλικίες των ψηφοφόρων, η οποία μάλλον οφείλεται στη λήξη του πολέμου. Επίσης παρατηρούμε ότι όλοι οι κάτοικοι ήταν αυτόχθονες, είχαν ιδιοκτησία κτημάτων ελαιοδένδρων και δήλωνα γεωργοί, αν και ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία, εκτός από τον Καρκάνη Νικόλαο που δήλωνε ποιμένας.

Οι περισσότεροι καταγόταν κυρίως από τα χωριά της Θεσσαλίας. Αργότερα όμως εγκαταστάθηκαν στο χωριό Σαρακατσαναίοι από τα βορειότερα μέρη με κύρια ασχολία την κτηνοτροφία. Οι κάτοικοι του Ανύδρου, παρόλο που ζούσαν τη δύσκολη ζωή της ελληνικής επαρχίας, τις εμπόλεμες καταστάσεις, τον πόνο και το μίσος, ποτέ δεν έπαψαν να αγωνίζονται για την ελευθερία, να υπερασπίζουν την τιμή τους και να ερωτεύονται.» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδες 15-18).

Η εγκατάλειψη του οικισμού στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας αμέσως μετά την απελευθέρωση και η μετεγκατάσταση στο σημερινό Άνυδρο και στα Καμπιά πραγματοποιήθηκε σταδιακά, πιθανώς σε βάθος δεκαετίας και όχι άμεσα σε μικρό χρονικό διάστημα.

Α. Ο οικισμός στα Καμπιά

Τα Καμπιά βρίσκονται 3 χιλιόμετρα δυτικά του σημερινού Ανύδρου σε κοντινή απόσταση από τη Στυλίδα. Κοντά στην τοποθεσία, σε απόσταση 800 μέτρων διασχίζει την περιοχή ο ποταμός Τρακαδάρης (Εικ.1). 

Εικ.1. Το γεφύρι του Τρακαδάρη. Περισσότερες φωτογραφίες υπάρχουν στο ιστολόγιο anydro.blogspot.com, ανάρτηση: Το γεφύρι.

Ο ποταμός Τρακαδάρης σήμερα έχει λίγα νερά και εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Εντοπίζεται σε χάρτη που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1826 από τον Γάλλο χαρτογράφο συνταγματάρχη Pierre Lapie ως Trakadariou (Εικ.2αβ). Στον ίδιο χάρτη ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο εντοπισμός του ναού του Αγίου Νικολάου (Hagios Nikolaos) που βρίσκεται δίπλα στον παλιό δρόμο Καραβομύλου-Στυλίδας. 

α

β

Εικ.2αβ. Χάρτης του Pierre Lapie του 1826. Στη λεπτομέρεια (Εικ.2β) διακρίνεται ο Τρακαδάρης (Trakadariou) να εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Δίπλα στις εκβολές του ο Άγιος Νικόλαος (Hagios Nikolaos).

Τα Καμπιά εντοπίζονται σε τρεις χάρτες του Alexander Keith Johnston, σε χάρτη του William Smith και σε αυστριακό χάρτη του 1881 με την απεικόνιση της οριογραμμής. Ειδικότερα:

Α. Χάρτες του Σκωτσέζου χαρτογράφου Alexander Keith Johnston:

1) Χάρτης «Greece and Ionian Islands», έτος έκδοσης 1861 (Εικ.3αβ).

α

β

Εικ.3αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1861. Στη λεπτομέρεια (Εικ.3β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

2) Χάρτης «Greece», έτος έκδοσης 1879 (Εικ.4αβ). Είναι επανέκδοση του χάρτη που εξέδωσε ο ίδιος το 1861 με διαφορετικό τίτλο και επιχρωματισμό σε ορισμένα σημεία.

α

β

Εικ.4αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1879. Στη λεπτομέρεια (Εικ.4β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

3) Χάρτης «Greece», έτος έκδοσης 1893 (Εικ.5αβ). Βασίζεται στους δύο προηγούμενους χάρτες των ετών 1861 και 1879 με προσθήκη και της Θεσσαλίας, η οποία ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Βασίλειο το 1881, δώδεκα χρόνια πριν την έκδοση του χάρτη.

α

β

Εικ.5.αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1893. Στη λεπτομέρεια (Εικ.5β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

Β. Χάρτης του William Smith με τίτλο «Central Greece: Attica, Boeotia, Locris, Phocis, Doris, Malis», έτος έκδοσης 1873. Ο οικισμός ονομάζεται Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova)(Εικ.6αβ).

α

β

Εικ.6αβ. Χάρτης του William Smith του 1873. Στη λεπτομέρεια (Εικ.6β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova).

Γ. Στο δεύτερο φύλλο του δίφυλλου αυστριακού χάρτη, ο οποίος εκδόθηκε το 1881 και απεικονίζει τη συνοριακή γραμμή του Ελληνικού Βασιλείου. Κι εδώ ο οικισμός αναφέρεται ως Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova) (Εικ.7αβ).

α

β

Εικ.7αβ. Αυστριακός χάρτης του 1881 με την οριογραμμή των συνόρων. Στη λεπτομέρεια (Εικ.7β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova).

Συμπερασματικά, επισημαίνεται ότι ο οικισμός Καμπιά πρωτοεμφανίζεται το 1861 σε χάρτη του Alexander Keith Johnston. Με το όνομα Καμπιά Νίκοβα εντοπίζεται σε χάρτη του 1873 του William Smith και σε αυστριακό χάρτη του 1881.

Σύμφωνα με την παράδοση μετά από μερικά χρόνια από την εγκατάστασή τους στα Καμπιά, οι κάτοικοι αναγκάστηκαν εκ νέου να τα εγκαταλείψουν επειδή το μέρος είχε πολλή κάμπια, φαινόμενο από το οποίο προήλθε και το τοπωνύμιο.

Η εγκατάλειψη του οικισμού των Καμπιών και η τελική εγκατάσταση όλων των κατοίκων στη θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο, αποτέλεσε την τελική φάση των μετακινήσεων. Έκλεισε έτσι ο κύκλος των αλλεπάλληλων αναγκαστικών μετακινήσεων των κατοίκων της Νίκοβας.

Β. Ο οικισμός στο σημερινό Άνυδρο

Η Νίκοβα, όπως προαναφέρθηκε, εντοπίζεται σε χάρτες που κυκλοφόρησαν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Στους δύο χάρτες των Εικ.11αβ & Εικ.12αβ στην ανάρτηση «Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Β΄», η θέση της προσδιορίζεται με ακρίβεια στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Στη συνέχεια οι περισσότεροι κάτοικοί της μετοίκησαν 2,5 χιλιόμετρα περίπου δυτικότερα στη θέση του σημερινού Ανύδρου και ορισμένοι στα Καμπιά. Η νέα θέση προσδιορίζεται σε χάρτη που συντάχθηκε και χαράχθηκε από το Γερμανό χαρτογράφο Heinrich Kiepert (1818-1899), εκδόθηκε το 1849 και επανεκδόθηκε επανειλημμένα τα επόμενα έτη. Ειδικότερα:

Α) Χάρτης «Das Königreich Hellas oder Griechenland und der Republik der Sieben Ionischen Inseln (Ephtánisos)», έτος έκδοσης 1849 (Εικ.8αβ).

α

β

Εικ.8αβ. Χάρτης του Heinrich Kiepert του 1849. Στη λεπτομέρεια (Εικ.8β) διακρίνεται η Nikova.

Επανεκδόθηκε τα έτη 1853, 1860, 1875, 1877, 1879 και 1886. Η επανέκδοση του 1886 περιλαμβάνει και τη Θεσσαλία. Στις επανεκδόσεις δεν προστίθεται κάποιο νεότερο στοιχείο, η Νίκοβα εντοπίζεται στη θέση του σημερινού Ανύδρου.

Β) Χάρτης «Carte de l’ Epire et de la Thessalie», έτος έκδοσης 1871 (Εικ.9αβ). Ο ίδιος χάρτης επανεκδόθηκε το 1880.

α

β

Εικ.9αβ. Χάρτης του Heinrich Kiepert του 1871. Στη λεπτομέρεια (Εικ.9β) διακρίνεται η Nikova.

Όπως διαπιστώνεται από τη χαρτογραφική τεκμηρίωση, η τελική κατάληξη των αλλεπάλληλων αναγκαστικών μετοικίσεων των κατοίκων της Νίκοβας ήταν η θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο (Εικ.10αβ).

α

β

Εικ.10αβ. Το σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.10α άποψη του Ανύδρου προς βορρά. Η φωτογραφία ελήφθη από το σημείο του σημερινού νεκροταφείου. Στην Εικ.10β άποψη του Ανύδρου προς νότο. Στο βάθος ο Μαλιακός κόλπος.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα επιβίωσης στη νέα θέση ήταν η λειψυδρία. Για την αντιμετώπισή της οι κάτοικοι έσκαψαν δύο πηγάδια, από τα οποία προμηθεύονταν νερό (Εικ.11). Παρόμοια πηγάδια σώζονται μέχρι σήμερα και στο γειτονικό Τσερνοβίτι [βλέπε ανάρτηση ΤΣΕΡΝΟΒΙΤΙ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΟΧΩΡΙ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ. Ο οικισμός (σχολείο, σπίτια, πηγάδια, υδατοδεξαμενή,πέτρινα αλώνια, κ.ά., Εικ. 17 & 18].). 

Εικ.11. Ένα από τα δύο πηγάδια στο σημερινό Άνυδρο.

Οι ναοί του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Δημητρίου.

Για τις θρησκευτικές τους ανάγκες οι κάτοικοι αρχικά έκτισαν το ναό του Αγίου Γεωργίου. Στην πύλη εισόδου του περιβάλλοντος χώρου του, εκατέρωθεν βυζαντινού σταυρού, φέρει εντοιχισμένη επιγραφή με ημερομηνία 1860 (Εικ.12αβγ). Συμπεραίνεται ότι ο ναός του Αγίου Γεωργίου κατασκευάσθηκε τη δεκαετία 1850-1860.

α

β

γ

Εικ.12αβγ. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.12β η πύλη εισόδου στον περιβάλλοντα χώρο και στην Εικ.12γ η εντοιχισμένη επιγραφή IC XC / 1860.

Τα επόμενα έτη κατασκευάσθηκε στη Νίκοβα μεγαλύτερος ναός, ο ναός του Αγίου Δημητρίου. Πιθανώς λόγω της αύξησης του πληθυσμού από τη συνένωση των δύο οικισμών (Καμπιά και Νίκοβα) χρειάσθηκε η ανέγερση μεγαλύτερου ναού. Στη σιδερένια πύλη εισόδου φέρει επιγραφή με ημερομηνία 1883 (Εικ.13αβ). Όπως και ο προγενέστερος ναός του Αγίου Γεωργίου, έτσι κι εδώ, ο ναός του Αγίου Δημητρίου κατασκευάσθηκε πριν το 1883, δηλαδή τη δεκαετία 1873-1883.

α

β

Εικ.13αβ. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.13α η σιδερένια πύλη εισόδου φέρει την επιγραφή «ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ + ΕΓ(ΕΡΘΗ) 1883 26 Μ(Α)Ρ(ΤΙΟΥ)».

Το ηρώο των πεσόντων

Αριστερά της εισόδου του ναού, δίπλα στο καμπαναριό βρίσκεται το μαρμάρινο ηρώο των πεσόντων στους πολέμους από το 1912 έως και το 1949 (Εικ.14).

 

Εικ.14. «ΕΘΑΝΟΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ». Το ηρώο των πεσόντων.

Στο ηρώο αναγράφονται δεκαεννέα ονοματεπώνυμα πεσόντων. Αναζητώντας περισσότερα στοιχεία για τους πεσόντες, πραγματοποιήθηκε έρευνα σε εκδόσεις του 1930 (έκδοση Υπουργείου Στρατιωτικών) και 1990 (έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού). Ακολουθεί παράθεση των ονοματεπωνύμων και των πληροφοριών που προέκυψαν:

1) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΙΩ Ν. 1912: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 93, εντοπίσθηκε ο Μαντζίκος Ιωάννης του Γεωργίου. Παρόλο που αναγράφεται διαφορετικό πατρώνυμο και τόπος καταγωγής, θεωρήθηκε ορθό να καταχωρηθεί η πληροφορία: «Μαντζίκος Ιωάννης του Γεωργίου στρατ., γεν. εις Άρνην Κυκλάδων, απεβ. 1912 Δεκ. 18 εις Στρ. Νοσοκομ. Γρεβενών.». Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι ο μοναδικός Μαντζίκος στη λίστα των πεσόντων των πολέμων 1912-13. Πιθανώς εκ παραδρομής να καταχωρήθηκε διαφορετικό πατρώνυμο και τόπος καταγωγής.

Στην ίδια έκδοση, στη σελίδα 102, αναγράφεται: «Μαντζούκας Ιωάννης του Νικολάου λοχίας, γεννηθείς εις Εύβοιαν, εφονεύθη το 1912.». Ενδέχεται κι εδώ εκ παραδρομής να καταχωρήθηκε ως Μαντζούκας με τόπο καταγωγής την Εύβοια.

2) ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΣΤΑ Δ. 1912: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 135, αναγράφεται: «Σουλιώτης Σταύρος στρατ., γεννηθείς εις Νικόβην Φθ)κίδος, εφονεύθη 1913 Ιουνίου 19 εις Βυσσώκαν.». Η Βυσσώκα είναι η σημερινή Όσσα Θεσσαλονίκης. Ο Σουλιώτης Σταύρος σκοτώθηκε κατά την έναρξη του Β΄ Βαλκανικού πολέμου.

3) ΓΚΟΥΡΟΔΗΜΟΣ ΣΠ Σ. 1913: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 51, αναγράφεται: «Γκουροδήμος Σπυρίδων στρατιώτης, γεν. εις Λαμίαν, απεβ. εκ μηνιγγ. 1913 Ιανουαρίου 10 εις Β΄ Στρ. Νοσ. Αθηνών.». Ως τόπος καταγωγής αναφέρεται η Λαμία. Η αναγραφή όμως του ονοματεπωνύμου του στο ηρώο αποδεικνύει την καταγωγή του από τη Νίκοβα.

4) ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚ I. 1920: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 349, αναγράφεται: «Πανόπουλος Νικόλαος του Ιωάν. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθιώτιδος, απεβ. 1919 Μαρτ. 25 εις Στρ. Νοσ. Χαλκίδος.».

5) ΑΝΤΩΝΟΓΕΩΡΓΟΣ Α Ι. 1921: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 24, αναγράφεται: «Αντωνογεώργος Αντώνιος του Ιωάν. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθ)δος, απεβ. 1921 Αυγ. 15 εις ΧΙΙΙβ΄ Χειρουργείον.». Ο Αντωνογεώργος Αντώνιος τραυματίσθηκε στις επιχειρήσεις προς Άγκυρα και απεβίωσε στο β΄ χειρουργείο της ΧΙΙΙ Μεραρχίας.

6) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΧΡ Σ. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 74, αναγράφεται: «Δημητρίου Χρήστος του Σωτ. στρατ. γεννηθείς εις Νίκοβαν, απεβίωσε το 1922 εις Σ. Ν. Χαλκίδος.».

7) ΖΩΓΑΚΗΣ ΧΡ Γ. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 81, αναγράφεται: «Ζωγάκης Χρήστος του Γεωργ. στρατιώτης, γεν. εις Νίκοβην Φθιωτ)δος, απεβ. 1921 Νοεμβρίου 18 εις Αραμπατζίκ.». Από την έρευνα δεν προέκυψαν στοιχεία για ύπαρξη οικισμού ή τοπωνυμίου στη Μικρά Ασία. Αντίθετα, διαπιστώθηκε ότι οικισμός με το όνομα Αραμπατζίκ, υπήρξε μεταξύ Βαλτοτοπίου και Νέου Σκοπού Σερρών. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένος.

8) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΑΡ Ν. 1922: α) Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 149, αναγράφεται: «Μαντζίκος Αριστ. του Νικολ. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν, απεβίωσε 1920 Φεβρ. 4 εις Οδεμήσιον Μ. Ασίας.».

β) Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 152, αναγράφεται: «Μπαζίκος Αριστ. του Νικολ. στρατ., εκ Φθιωτ)δος, απεβίωσε 1920 Μαρτίου 5 εις Δ΄ Σ.Ν.Διακομιδής.».

Προφανώς πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Ο Μαντζίκος Αριστείδης απεβίωσε στις 4 Φεβρουαρίου ή στις 5 Μαρτίου 1920 στο Δ΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομιδής που βρισκόταν στο Οδεμήσιο. Το Οδεμήσιο (τουρκ. Ödemiş) βρίσκεται 115 χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης.

9) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΤΑΞ Δ. 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

10) ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΕΥΑ Δ. 1922: Σύμφωνα με το βιβλίο του Μπλούνα αιχμαλωτίσθηκε και πέθανε στην αιχμαλωσία: «…ο Στεργίου Ευάγγελος που πέθανε από τις κακουχίες κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας…» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδα 38). Δεν εντοπίστηκαν άλλα στοιχεία στη βιβλιογραφία.

11) ΣΚΑΝΤΖΟΥΡΗΣ ΣΤ Ι. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, Κεφάλαιο Εξαφανισθέντες εν Μικρά Ασία, σελίδα 387, αναγράφεται: «Σκαντζούρης Στέφανος του Ιωάννου στρ. εκ Τσερνοβιτίου». Εκ παραδρομής αναφέρεται ως χωριό καταγωγής του το Τσερνοβίτι αντί της Νίκοβας.

12) ΣΤΑΜΟΣ ΓΕΩ Κ. 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

13) ΠΑΣΠΑΛΗΣ ΙΩ Α 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

14) ΜΙΧΑΣ ΕΥΣ Σ. 1923: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

15) ΧΑΡΜΑΝΤΖΗΣ ΚΩΝ Ι. 1925: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

16) ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ ΓΕΩ Θ. 1939: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

17) ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ ΛΕΩ Ι. 1940: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

18) ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΧΡ Θ. 1940: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί του ελληνικού στρατού κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο 1940-1945, σελίδα 442 αναγράφεται: «Στεργίου Χρήστος του Θεοδώρου, Στρατιώτης: Γεννήθηκε στο Άνυδρο Φθιώτιδας το 1907, του 3^ου ΣΠ. Φονεύθηκε πρό του Λιδωρικίου σε τροχαίο δυστύχημα στις 27 Απριλίου 1941.»

19) ΚΟΥΤΡΑΣ ΚΩΝ Ν. 1948. Δεν εντοπίσθηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

Από την έρευνα εντοπίσθηκε ένας πεσών στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, του οποίου το ονοματεπώνυμο δεν αναγράφεται στο ηρώο. Ειδικότερα, στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 26 αναγράφεται: «Ρεματίσιος Γεώργιος στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθιώτιδος, εφονεύθη 1897 Απριλίου 6 εις Μπούρνα-Τρύπαν.». Το τοπωνύμιο Μπούρνα-Τρύπα βρίσκεται δίπλα στη Μελούνα, όπου και άρχισαν οι εχθροπραξίες (βλέπε Χάρτης 1 και Εικ. 1&2 στην ανάρτηση ΤΣΕΡΝΟΒΙΤΙ ΤΟ ΚΕΦΑΛΟΧΩΡΙ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ, 9α. Ο Ελληνοτουρκικόςπόλεμος του 1897.).

Ο Μπλούνας στο βιβλίο του αναφέρει ότι αιχμαλωτίσθηκαν στη Μικρά Ασία, επέζησαν και επέστρεψαν στο χωριό οι Στεργίου Κωνσταντίνος, Στεργίου Γεώργιος, Νικολάου Κώστας και Κούτρας Νικόλαος (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδα 38).

Τα σπίτια

Στο σημερινό Άνυδρο διασώζονται λίγα παλιά πέτρινα σπίτια κτισμένα σύμφωνα με την τοπική αρχιτεκτονική (Εικ.15αβγ). Αξιόλογο φωτογραφικό υλικό βρίσκεται στο ιστολόγιο «Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια».

α

β

γ

Εικ.15αβγ. Παλιά σπίτια στο σημερινό Άνυδρο.

Πληθυσμός

Στοιχεία που αφορούν τον πληθυσμό της Νίκοβας εμφανίζονται στις πηγές σε απογραφές που διενεργήθηκαν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Στον πίνακα που ακολουθεί, καταχωρίζεται η πληθυσμιακή εξέλιξη της Νίκοβας από το 1844 έως το 2011.

ΕΤΟΣ	ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
1844	182
1851	163
1861	252
1907	435
1879	281
1889	330
1896	330
1907	435
1928	497
1940	630
1951	278
1961	286
1971	256
1981	241
1991	222
2001	233
2011	157

Το 1846, εκτός από την πληροφορία για τον πληθυσμό του 1844, αναφέρεται ότι η Νίκοβα απέχει 2 ώρες από τη Στυλίδα, τότε έδρα του Δήμου Φαλάρων (πηγή: Σταματάκης, Πίναξ χωρογραφικός, σελίδα 13.).

Το 1853 αναφέρεται ότι η Νίκοβα είχε 41 σπίτια και πληθυσμό 163 κατοίκους. Βρίσκεται ανατολικά της Στυλίδας και απέχει δύο ώρες από αυτήν. Παράγει δημητριακά, όσπρια, κρασί, λάδι κ.ά. και διαθέτει «1 ξηρρόρευμα μικρόν άχρηστον, 1 δάσος μικρόν εκ θάμνων». (πηγή: Ραγκαβής, Ελληνικά, τόμος πρώτος, σελίδα 664.).

Αναφορά στη Νίκοβα και τον πληθυσμό της πραγματοποιείται το 1883 από τον λοχαγό Ν.Θ.Σχινά: «…ακολουθώ εν συντόμω τον ΒΑ πλούν του ατμοπλοίου, επειδή η μικρόν μετά την αναχώρησιν ημών εμφάνισις του από της θαλάσσης ώραν απέχοντος χωρίου των ανατολικών της Φθιώτιδος Δήμων Νίκοβα του δήμου Φαλάρων με 280 κατοίκους,…» [πηγή: Σχινάς, Οδοιπορικαί αναμνήσεις, σελίδα 179.].

Το 1896 αναφέρεται ότι η Νίκοβα έχει πληθυσμό 330 κατοίκους. Βρίσκεται βορειοανατολικά της Λαμίας και απέχει από αυτήν 5,5 ώρες ενώ ως προς τη Στυλίδα βρίσκεται στα βόρειά της και απέχει 2 ώρες από αυτήν.(πηγή: Βορτσέλας, Φθιώτις, σελίδα 465.).

Για τη Νίκοβα αναφέρει η «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία» στο ομώνυμο λήμμα: «Νίκοβα [Γεωγρ.]. Χωρίον της επαρχίας Φθιώτιδος του νομού Φθιώτιδος και Φωκίδος, έδρα ομωνύμου κοινότητος. Έχει ταχυδρομικόν γραφείον, δημοτικόν σχολείον και συνεταιρισμόν εξαγοράς του κτήματος Μαγκλαβούλας. Κάτοικοι (1928) 497.»[πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 18 (Ν-ΟΠΤΗΣΙΣ), σελίδα 301.].

Τον Ιούλιο του 1930 με το ΦΕΚ 251/Α/17-7-1930 «…58) Η κοινότης Νικόβης της αυτής επαρχίας μετονομάζεται εις «κοινότητα Ανύδρου» και ο ομώνυμος αυτή συνοικισμός Νίκοβα εις «Άνυδρον»…» (Εικ.16αβ).

α

β

Εικ.16αβ. Η πρώτη σελίδα του ΦΕΚ 251/Α/17-7-1930 και στην Εικ.16β μέσα σε γαλάζιο πλαίσιο η μετονομασία της Νίκοβας σε Άνυδρο.

Το 1950, μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, αρκετοί κάτοικοι του Ανύδρου αναζητώντας καλύτερη τύχη, μετακινήθηκαν στην πεδινή περιοχή και δημιούργησαν τον οικισμό του Καραβομύλου.

ΤΕΛΟΣ

ΠΗΓΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Βορτσέλας Ιωάννης, Φθιώτις, η προς Νότον της Όθρυος: ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εκ του τυπογρ. Αθ. Α. Παπασπύρου, Εν Αθήναις 1907.

2) ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αγώνες και Νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο 1940-1945, Αθήνα 1990.

3) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 18 (Ν-ΟΠΤΗΣΙΣ).

4) Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012.

5) Ραγκαβής Ιάκωβος, Τὰ Ελληνικά, ήτοι Περιγραφή Γεωγραφική, Ιστορική, Αρχαιολογική και Στατιστική της Αρχαίας και Νέας Ελλάδος. Τόμος Πρώτος, Εν Αθήναις 1853.

6) Σταματάκης Δ., Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος, Περιέχων τα Ονόματα, τας Αποστάσεις και τον Πληθυσμόν των Δήμων, Πόλεων Κωμοπόλεων και Χωρίων./Ερανισθείς εκ διαφόρων επισήμων εγγράφων της Β. Κυβερνήσεως. Εκ του Τυπογραφείου Γ. Βλασσαρίδου, Εν Αθήναις 1846.

7) Σχινάς Νικόλαος Θ, Οδοιπορικαί αναμνήσεις, ήτοι οδοιπορικόν της Ελλάδος κατά τε ξηράν και θάλασσαν εν ω συνδέονται η γεωγραφία μετά της ιστορίας και μυθολογίας έτι, Εν Αθήναις 1883.

8) Υπουργείον Στρατιωτικών, Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμοι 1 και 2, Εν Αθήναις 1930.

9) Χουλιαράκης Μιχαήλ, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821-1971, τόμος Β΄, Αθήναι 1973.

ΔΙΑΔΥΚΤΙΟ

Ιστολόγιο «Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια».

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εικ.1. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση Το γεφύρι.

Εικ.2αβ. Χάρτης Carte de la Grèce, έκδοση 1826.

Εικ.3αβ. Χάρτης Greece and Ionian Islands, έκδοση 1861.

Εικ.4αβ. Χάρτης Greece, έκδοση 1879.

Εικ.5αβ. Χάρτης Greece, έκδοση 1893.

Εικ.6αβ. Χάρτης Central Greece: Attica. Boeotia. Locris. Phocis. Doris. Malis, έκδοση 1873.

Εικ.7αβ. Από το βιβλίο Λιβιεράτος Ε., Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919, Με αφορμή ένα χειρόγραφο του Κωνσταντίνου Νίδερ (1898), Αθήνα 2009, σελίδα 127.

Εικ.8αβ. Χάρτης Das Königreich Hellas oder Griechenland und der Republik der Sieben IonischenInseln (Ephtánisos), έκδοση 1849.

Εικ.9αβ. Χάρτης Carte de l’ Epire et de la Thessalie, έκδοση 1871.

Εικ.10αβ. Από το βιβλίο Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012, σελίδες 9 & 10.

Εικ.11. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση το παλιό πηγάδι.

Εικ.12αβγ. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση Αη Γιώργης.

Εικ.13αβ & 14. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση λεπτομέρειες.

Εικ.15α. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση πέτρες και τοίχοι-μια βόλτα.

Εικ.15β. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση η παλιά γειτονιά-Άνυδρο.

Εικ.15γ. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση το Άνυδρο την πιο Λαμπρή μέρα.

Εικ.16αβ. Αναζήτηση ΦΕΚ.

Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Β΄

Η εγκατάσταση στην Παλιονίκοβα (οικισμοί Σταμάτας ή Σταυρού και Αγίου Κωνσταντίνου).

Όπως αναφέρθηκε στο Μέρος Α΄ μετά το κάψιμο του χωριού από το τουρκικό στρατιωτικό απόσπασμα στην Αγία Παρασκευή, όσοι κάτοικοι γλύτωσαν από τη σφαγή τράπηκαν σε φυγή. Άλλοι κατέφυγαν σε γειτονικά χωριά και άλλοι έμειναν μόνοι τους σε ακατοίκητα μέρη στη γύρω περιοχή. Το μεγαλύτερο μέρος των διασωθέντων εγκαταστάθηκαν νοτιότερα και δημιούργησαν οικισμούς στην Παλιονίκοβα (θέσεις Σταμάτα ή Σταυρός και Άγιος Κωνσταντίνος) (Εικ.1).

 Εικ.1. Οι θέσεις στην περιοχή Παλιονίκοβας όπου υπήρξαν οι οικισμοί Σταμάτας ή Σταυρού και Αγίου Κωνσταντίνου. Δεξιά στο κίτρινο πλαίσιο η Σταμάτα ή Σταυρός. Εκεί σταμάτησαν οι περισσότεροι διασωθέντες μετά τη σφαγή κι έχτισαν το ναό της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Αριστερά στο κίτρινο πλαίσιο υπήρξε ο οικισμός δίπλα στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου & Ελένης που διακρίνεται χαμηλά στη ρεματιά.

Πρέπει εδώ να διευκρινισθεί ότι ως Παλιονίκοβα οριοθετείται μία ευρεία περιοχή, η οποία προσδιορίζεται βόρεια από τη θέση Λεύκα, νότια από τη θέση Μόρφου χωράφι και Κακόρεμα χαμηλά, δυτικά από το όρος Αμυγδαλιά και ανατολικά καταλήγει στον ποταμό Βελλά (περιοχή Κανάλας) και έκταση σημερινής Παλαιοκερασιάς.

Για τη μετεγκατάσταση των κατοίκων στη Σταμάτα ή Σταυρό και στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας γράφει στο βιβλίο του ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας:

«…Επέλεξαν να πάνε νοτιοανατολικά, δηλαδή να πλησιάσουν λίγο προς την περιοχή Τσερνοβίτι, σε μια περιοχή που περιστοιχιζόταν από δύσβατες ρεματιές. Ανατολικά υπήρχε η ρεματιά της Κανάλας, νότια ήταν το Κακόρεμα και ανατολικά το Σαπουνόρεμα που προστάτευαν το χωριό και εμπόδιζαν την πρόσβαση των Τούρκων. Γι’ αυτό εγκαταστάθηκαν εκεί, στο σημείο που σήμερα βρίσκεται το εξωκλήσι του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης ενώ η εκκλησία του Σταυρού κάηκε από τους Τούρκους. Αυτή ήταν η πρώτη μετακίνηση της Νίκοβας, σημερινού Άνυδρου. Αυτό σήμερα είναι το παλιό χωριό που λέγεται και Παλιονίκοβα. Εκεί έχτισαν τα σπίτια τους, πέτρινα, μονώροφα, με κεραμοσκεπές, χαμηλή είσοδο και μικρά παράθυρα, όπως χτιζόταν τα σπίτια στα ορεινά χωριά εκείνη την εποχή. Έφτιαξαν και μία όμορφη βρυσούλα σε μια πηγή που ανάβλυζε κρυσταλλένιο νερό.

Η βρύση εκείνα τα χρόνια ήταν σημείο συνάντησης και κοινωνικής συναναστροφής. Εκεί πήγαιναν οι κοπέλες με τις βαρέλες και τις στάμνες να πάρουν νερό για το σπίτι, για να μαγειρεύουν και να πίνουν. Εκεί πήγαιναν και οι νέοι να δροσιστούν και να ποτίσουν τα ζώα τους, με την ελπίδα να συναντήσουν την κοπέλα που τους άρεσε και να ανταλλάξουν κρυφές ερωτικές ματιές. Οι μανάδες όμως των κοριτσιών ήταν πάντα από κοντά, κουτσομπόλευαν με τις άλλες γυναίκες, μάθαιναν τα νέα του χωριού, όμως η ματιά τους δεν έφευγε πάνω από τα κορίτσια τους που τα πρόσεχαν να μη παραστρατίσουν, γιατί αυτό ήταν μεγάλη ντροπή εκείνη την εποχή. Αν σε κάποιο παλληκάρι άρεσε μια κοπέλα έπρεπε να τη ζητήσει από τους γονείς της και να την παντρευτεί. Όταν παντρευόταν όμως, οι γυναίκες συχνά είχαν αποβολές από λόγους που δεν μπορούσαν να εξηγήσουν. Για να επιβιώσουν ασχολούνταν με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Παρόλο το μόχθο τους, η παραγωγή στην περιοχή ήταν περιορισμένη, επειδή το χωριό ήταν σε ζερβό και κρύο μέρος. Γι’ αυτούς τους λόγους είχαν σκεφτεί να το εγκαταλείψουν, αλλά έμεναν μόνο και μόνο γιατί ένοιωθαν ασφαλείς και ανεξάρτητοι.

Κάποια στιγμή όμως οι Τούρκοι, ανακάλυψαν τη θέση Σταμάτα, η οποία ήταν στο ανατολικό μέρος, προς την Παλαιά Παλαιοκερασιά. Ο Αγάς κατηγόρησε τους κατοίκους για φοροδιαφυγή πολλών ετών και διέταξε να κάψουν την περιοχή. Έτσι κάηκαν πολλά σπίτια και η εκκλησία του Σταυρού. Οι κάτοικοι των άλλων περιοχών σκόρπισαν και κατευθύνθηκαν προς το Κακόρεμα. Επειδή θεώρησαν ότι οι κάτοικοι της Παλαιάς Παλαιοκερασιάς, τους πρόδωσαν στον Αγά που είχε την έδρα του στο χωριό τους, άρχισε έχθρα ανάμεσα στα δύο χωριά που κράτησε για πολλά χρόνια. Γι’ αυτό συνήθως δε γίνονταν πολλοί γάμοι μεταξύ των κατοίκων των δύο χωριών. Παρόλα αυτά, μετά την απελευθέρωση τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν και γίνονταν γάμοι, όπως φαίνεται από τις άδειες γάμου της Επισκοπής Ζητουνίου (Λαμίας), που καταχωρίζονται στο περιοδικό «Φθιωτικά Χρονικά» τόμος 3 (1982) Λαμία, του Δημητρίου Θ. Νάτσιου, στο «Ενορίες και εφημέριοι της Επισκοπής Ζητουνίου (Λαμίας) το 1834».» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδες 13-15).

Ακολουθεί η μαρτυρία του Δημητρίου Γ. Στεργίου (1915-2017):

«Όταν οι Τούρκοι κάψανε το χωριό στην Αγία Παρασκευή οι κάτοικοι κυνηγημένοι εγκαταστάθηκαν στη Σταμάτα ή Σταυρό, δύο διαφορετικά τοπωνύμια στον ίδιο χώρο και στον Άγιο Κωνσταντίνο (Παλιονίκοβα). Το μέρος ονομάστηκε Σταμάτα γιατί σταματήσανε εκεί μέσα στο δάσος. Εκεί φτιάξανε την εκκλησία του Σταυρού και σπίτια πρόχειρα με πέτρες, οι σωροί φαίνονται ακόμα.

Στην Σταμάτα ή Σταυρός το μέρος ήταν καλύτερο, είχε ίσιωμα και ήταν καλύτερα για καλλιέργεια της γης. Εδώ είχε μεγάλες πουρνάρες, πολλά δένδρα και για τον φόβο των Τούρκων είχαν εγκατασταθεί μέσα στο δάσος.

Όμως οι Τούρκοι μετά την σφαγή της Αγίας Παρασκευής δεν τους άφηναν ήσυχους, τους κυνηγούσαν. Ναι, τους κάψανε, τους σκοτώσανε αλλά ήθελαν να τους αφανίσουν όλους να μην ζει κανείς και γνωρίζει το ρεζιλίκι αυτό που έπαθαν και δεν μπορούσαν να το διασκεδάσουν παρόλο που είχαν περάσει χρόνια.

Κάποια ημέρα λάλησε ένας κόκορας και τον άκουσαν οι Τούρκοι που ήταν απέναντι στο Τσερνοβίτι. Οι Τούρκοι έκαναν περιπολίες απέναντι στην σημερινή Παλιοκερασιά και αμέσως έφτασαν στην Σταμάτα αλλά ήταν ημέρα. Πριν φτάσουν οι Τούρκοι οι κάτοικοι τους είδαν και έφυγαν αμέσως για τα Καμπιά χωρίς απώλειες.

Οι Τούρκοι έβαλαν φωτιά κι έκαψαν το δάσος μαζί με τα σπίτια των κατοίκων και την εκκλησία του Σταυρού.».

Σύμφωνα λοιπόν με τις παραπάνω μαρτυρίες, μετά την καταστροφή και σφαγή των περισσοτέρων κατοίκων του αρχικού οικισμού της Νίκοβας στην Αγία Παρασκευή, όσοι γλύτωσαν τράπηκαν σε φυγή. Το μεγαλύτερο μέρος τους σταμάτησε στην τοποθεσία Σταμάτα ή Σταυρός και στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Ειδικότερα:

α) Ο οικισμός στη θέση Σταμάτα ή Σταυρός

Στη Σταμάτα υπήρχε την εποχή εκείνη πυκνό δάσος. Θεώρησαν ότι εκεί θα μπορούσαν να παραμείνουν κρυμμένοι, αθέατοι από τους Τούρκους. Κατασκεύασαν πρόχειρα σπίτια ανάμεσα στα δένδρα. Για τις θρησκευτικές τους ανάγκες ανήγειραν ναό και τον αφιέρωσαν στην Ύψωση του Τιμίου Σταυρού. Από το ναό αυτό προέρχεται το τοπωνύμιο Σταυρός. Σε κοντινή απόσταση και λίγο χαμηλότερα στο τοπωνύμιο Καλαμάκι, βρισκόταν πηγή νερού, από όπου το μετέφεραν στον οικισμό (Εικ.2αβγ).

α

β

γ

Εικ.2αβγ. Μερική άποψη του χώρου στη Σταμάτα ή Σταυρός:

α: άποψη της χαράδρας της Κανάλας από το χαμηλότερο σημείο του οικισμού.

β: μερική άποψη του δάσους όπου είχε κτισθεί ο οικισμός.

γ: διακρίνεται το μονοπάτι που οδηγεί στο Καλαμάκι. Αριστερά άλλο μονοπάτι οδηγεί στον Άγιο Κωνσταντίνο.

Παράλληλα με τη Σταμάτα εγκαταστάθηκαν και στον κοντινό Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας (Εικ.3αβ.).

α

β

Εικ.3αβ. Τμήματα του παλιού μονοπατιού που οδηγεί από το Σταυρό στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Γεγονός είναι ότι οι οθωμανικές αρχές για πολλά χρόνια δεν αντελήφθησαν την ύπαρξη του μικρού αυτού οικισμού. Κάποια στιγμή όμως τον ανακάλυψαν. Είτε από τη συνεχή αναζήτηση των φυγάδων κατοίκων, είτε τυχαία από το λάλημα ενός κόκορα, όπως αναφέρει ο Δημήτριος Γ. Στεργίου. Αντέδρασαν στέλνοντας στρατιωτικό απόσπασμα. Επειδή όμως ήταν ημέρα, οι κάτοικοι είδαν από μακριά το στρατιωτικό απόσπασμα να πλησιάζει από την πλευρά της σημερινής Παλαιοκερασιάς και εγκατέλειψαν αμέσως τον οικισμό. Το απόσπασμα έκαψε το δάσος, που αποτελούνταν κυρίως από βελανιδιές, και μαζί με αυτό τα σπίτια και το ναό της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

Από τα σπίτια της εποχής αυτής σώζονται σήμερα μόνο μικροί λιθοσωροί (Εικ.4), οι οποίοι με αρκετή δυσκολία δίνουν την εντύπωση ύπαρξης οικισμού. Η ύπαρξη όμως δειγμάτων κεραμικής (όστρακα) ανάμεσα στις πέτρες τεκμηριώνει την ανθρώπινη παρουσία στο Σταυρό. Από επιτόπια έρευνα εντοπίσθηκε κεραμική, η οποία περιλαμβάνει τεμάχια και βάσεις από εφυαλωμένα πιάτα (γαβάθες), σπασμένες λαβές από στάμνες καθώς και τεμάχια από πιθάρια.

 

Εικ.4. Μερική άποψη της περιοχής του Σταυρού. Το πλήθος των λίθων και τα όστρακα κεραμικών υποδηλώνουν την ύπαρξη του οικισμού.

Από τον αρχικό ναό της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού σωζόταν έως το τέλος του 20^ου αιώνα λιθοσωρός κάτω από τη συστάδα των βελανιδιών. Ένα μικρό πέτρινο εικόνισμα που είχε κατασκευασθεί κοντά στο ιερό, υποδήλωνε την ιερότητα του χώρου (Εικ.5).

 Εικ.5. Το πέτρινο εικόνισμα στο Σταυρό. Αριστερά στις βελανιδιές είχε κτισθεί ο ναός της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού που κάηκε από το τουρκικό στρατιωτικό απόσπασμα.

Στο τέλος της δεκαετία του 1990 κάτοικοι του Ανύδρου, στο ίδιο ακριβώς σημείο που υπήρξε ο παλιός ναός, ανήγειραν εκ βάθρων νέο (Εικ.6αβγδεστ).

α

β

γ

δ

ε

στ

Εικ.6αβγδεστ. Ο νέος ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού και η περιοχή που τον περιβάλλει. Αναλυτικότερα:

α: η θέα από την περιοχή της Σταμάτας ή Σταυρού. Μέσα στο Μαλιακό κόλπο διακρίνονται τα Λιχαδονήσια και αριστερά οι κορυφές των βουνών της Βόρειας Εύβοιας. Το χωριό που φαίνεται χαμηλά είναι η σημερινή Παλαιοκερασιά.

β: ο σημερινός ναός της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού.

γ: το εσωτερικό του ναού.

δ: ο ναός και μερική άποψη του περιβάλλοντος χώρου με τις βελανιδιές.

ε, στ: ο χώρος δίπλα στο ναό, όπου είχε δημιουργηθεί ο οικισμός της Σταμάτας ή Σταυρού.

Στο ναό της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού είναι αφιερωμένο το παρακάτω ποίημα του Κωνσταντίνου Χρ. Μαντζίκου:

«ΤΟ ΕΚΚΛΗΣΑΚΙ ΣΤΟ ΣΤΑΥΡΟ

Πάνε χρόνια τώρα στα μισά περίπου του

περασμένου αιώνα. Δυο άνθρωποι είχαν τάμα να

κτίσουν ξανά την εκκλησία που βρίσκονταν εδώ από

παλιά (τουρκοσκλαβιά)

Πέρασαν τα χρόνια, οι άνθρωποι εδώ στην γη δεν

ζούνε αιώνια. Μα το τάμα είχε μείνη, στην καρδιά και

στην μνήμη, των παιδιών, και εγγονών και πολλών

φίλων και συγχωριανών.

Έτσι μια μέρα σχεδόν τρία χρόνια

πριν την λήξη του εικοστού αιώνα

Δυο άνθρωποι ξαναπήραν απόφαση τρανή

Και έδωσαν όρκο και ευχή την εκκλησία

Σύντομα να κτίσουν πάλι εκεί

Μα το τάμα είναι τάμα και ο λόγος μένει πάντα

και τα δυο είναι το ίδιο πράγμα

Έτσι κτίσθηκε ξανά η μικρούλα εκκλησία

Η ιστορία της δεν σταματάει εδώ είναι πολύ παλιά

Θυμίζει τούρκους και σκλαβιά χρόνια αμαρτωλά

Νίκοβα και Βαλσέρα έτσι ονομάζονταν παλιά

Τα δυο μας τα χωριά στου Σταυρού την εκκλησιά

Με το ιερό της να κοιτά την σημερινή Παλιοκερασιά

Και τον σταυρό της που έχει εκεί ψηλά

να αγναντεύει την Παλιονίκοβα και την Αμυγδαλιά

Έτσι ανταμώνουν πάλι, αδέλφια, φίλοι, χωριανοί

Όπως την παλιά εποχή όταν δίναμε όρκο πιστά

Και παίρναμε μεταλαβιά εδώ στου σταυρού την

εκκλησιά

Της μοίρας ήταν πάλι γραφτό να γεννηθούμε στον

τόπο αυτόν εδώ, να γίνουμε αδέλφια ,φίλοι χωριανοί.

έτσι ας μείνουμε πιστοί, και στου σταυρού τη γιορτή

Να ξαναβρισκόμαστε πάλι όλοι εκεί

Όπως την παλιά εποχή, Ποιος ξέρει; ίσως κάτι

θυμηθούμε;

Και τότε σίγουρα θα βρούμε το δρομάκι που οδηγεί

Στης ψυχής μας το μεράκι, στου χριστού μας το

σπιτάκι.

Κώστας Χρ. Μαντζίκος

Λαμία Μάρτιος 1997

(πηγή: facebook).»

β) Άγιος Κωνσταντίνος Παλιονίκοβας

Όπως προαναφέρθηκε, ένα άλλο μέρος των διασωθέντων κατοίκων εγκαταστάθηκε στη θέση Άγιος Κωνσταντίνος Παλιονίκοβας (Εικ.7αβ), όπου ανήγειραν το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (βλέπε: Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη θέση Παλιονίκοβα του Ανύδρου Φθιώτιδας.).

α

β

Εικ.7αβ. Η περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας όπου ιδρύθηκε ο οικισμός.

Η θέση του οικισμού τεκμηριώνεται από επιτόπια έρευνα στη λοφοπλαγιά: πάνω από το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης διαπιστώθηκε η ύπαρξη θεμελίων δέκα έως ένδεκα σπιτιών. Μάλιστα στην κορυφή του λόφου υπήρξε ένα μεγαλύτερο κτίσμα και αλώνια (Εικ.8αβγδεστ).

α

β

γ

δ

ε

στ

 Εικ.8αβγδεστ. Θεμέλια σπιτιών στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Στην Εικ.8α η θέα από την κορυφή του μικρού λόφου. Διακρίνεται από αριστερά η χαράδρα της Κανάλας, η χιονισμένη Όθρυς, η κορυφή της Μπομπόκας χωρίς χιόνι, κ.ά..

Ο οικισμός του Αγίου Κωνσταντίνου δεν καταστράφηκε από το στρατιωτικό απόσπασμα που έκαψε τον οικισμό του Σταυρού ή Σταμάτας, άγνωστο γιατί. Πιθανώς μετά την καταστροφή του Σταυρού ή Σταμάτας ορισμένοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στον Άγιο Κωνσταντίνο. Ο οικισμός αυτός δεν έγινε αντιληπτός από τις οθωμανικές αρχές κι έτσι οι κάτοικοί του κατάφεραν να ριζώσουν εδώ.

Μετά όμως από αρκετά έτη διαβίωσης διαπιστώθηκε ότι η συγκεκριμένη τοποθεσία ήταν ακατάλληλη για κατοίκηση. Έπρεπε να εγκαταλειφθεί και να αναζητηθεί άλλη θέση για τη μεταφορά του οικισμού. Ορισμένοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη θέση του σημερινού Ανύδρου ενώ άλλοι δημιούργησαν τον οικισμό Καμπιά κοντά στη Στυλίδα.

Σύμφωνα με την τοπική προφορική παράδοση το χωριό εγκαταλείφθηκε γιατί «πέθαινε ο κόσμος συνέχεια, οι γυναίκες απέβαλαν και τα ζώα ψόφαγαν». Η μαρτυρία προέρχεται από τον καταγόμενο από τη γειτονική Παλιοκερασιά Αλέξανδρο Δημ. Αλεξόπουλο (1890-1986) (Εικ.9), όπως την άκουσε από τον πατέρα του Δημήτριο Αλεξ. Αλεξόπουλο (1871-1952). Ο ίδιος κατά τα λεγόμενά του δεν «θυμήθηκε την μετεγκατάσταση του χωριού».

Εικ.9. Ο Αλέξανδρος Δημ. Αλεξόπουλος (1890-1986).

Η ακαταλληλότητα της τοποθεσίας του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας για κατοίκηση, πιθανότατα πρέπει να συσχετισθεί με την ύπαρξη του μεταλλεύματος μαγγανίτη και τις παρενέργειες από την υψηλή συγκέντρωση του μαγγανίου στον ανθρώπινο οργανισμό. Είναι γνωστό ότι στην Παλιονίκοβα υπάρχει μετάλλευμα μαγγανίτη (Εικ.10).

 Εικ.10. Μερική άποψη της περιοχής της Παλιονίκοβας.

Για το μετάλλευμα μαγγανίτη αναφέρει ο Ιωάννης Βορτσέλας (1841-1913) στο μνημειώδες έργο του για τη Φθιώτιδα: «Παρεχωρήθησαν υπό της Κυβερνήσεως δικαιώματα εκμεταλλεύσεως….:Γ΄ εν τω Δήμω Φαλάρων…2) Μαγγανίτου εν τη περιφερεία του χωρίου Παλαιάς Νικόβης επί εκτ. στρεμ. 815 διά Β.Δ. της 10 Ιουλίου 1873.» (πηγή: Βορτσέλας, Φθιώτις, σελίδες 34 & 35).

Η έκταση του κοιτάσματος προσδιορίσθηκε, οριοθετήθηκε και παραχωρήθηκε προς εκμετάλλευση με το Βασιλικό Διάταγμα της 10^ης Ιουλίου 1873 (ΦΕΚ 47/29-9-1873). Το θέμα της παραχώρησης του μεταλλεύματος μαγγανίτη της Παλιονίκοβας εξετάζεται αναλυτικά στην ανάρτηση Παραχώρηση μεταλλείου μαγγανίτη στη θέση Παλαιά Νίκοβα του Δήμου Φαλάρων του ιστολογίου ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ. Το κοίτασμα τελικά μάλλον κρίθηκε ασύμφορο προς εκμετάλλευση και δεν πραγματοποιήθηκε εξόρυξή του.

Η μετεγκατάσταση του οικισμού του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας στο σημερινό Άνυδρο και στα Καμπιά πραγματοποιήθηκε τους χρόνους αμέσως μετά την απελευθέρωση. Σε χάρτη των συνόρων, ο οποίος σχεδιάστηκε το χειμώνα του 1833 από τους αξιωματικούς της οροθετικής επιτροπής χάραξης των συνόρων και επικυρώθηκε το 1834, εντοπίζεται η Νicova στον Άγιο Κωνσταντίνο της Παλιονίκοβας (Εικ.11αβ). 

α

β

Εικ.11αβ. Χάρτης των συνόρων του 1834. Στη λεπτομέρεια (Εικ.11β) δίπλα στο Βελλά ποταμό (R.Tria Potamia) διακρίνεται η Nicova στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Το ποτάμι που διακρίνεται (R.Triα Potamia) είναι ο Βελλάς. Από τη θέση που βρίσκεται ο οικισμός στο χάρτη προκύπτει το συμπέρασμα ότι δεν είχε πραγματοποιηθεί ακόμη η μετεγκατάστασή του.

Σε δίγλωσσο (ελληνικά-γαλλικά) οκτάφυλλο χάρτη του 1838, ο οποίος δωρίθηκε στον Όθωνα από τον Βαυαρό αξιωματικό τοπογράφο-μηχανικό Φερδινάνδο Αλδενχόβεν (Ferdinand Aldenhoven), η Νίκοβα τοποθετείται επίσης κοντά στο Βελλά ποταμό (στο χάρτη αναφέρεται ως ποτ. Τρία ποτάμια) στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας (Εικ.12αβ). 

α

β

Εικ.12αβ. Χάρτης του 1838 του Βαυαρού Ferdinand Aldenhoven. Στη λεπτομέρεια (Εικ.12β) διακρίνεται η Νίκοβα στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας.

Συνεχίζεται

ΠΗΓΕΣ

1) Βορτσέλας Ιωάννης, Φθιώτις, η προς Νότον της Όθρυος: ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εν Αθήναις 1907.

2) Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012.

3) ΑΓΝΩΣΤΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ (ανάρτηση: Παραχώρηση μεταλλείου μαγγανίτη στη θέση Παλαιά Νίκοβα του Δήμου Φαλάρων).

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εικ.1. Google Earth (αναζήτηση Άνυδρο, Φθιώτιδα).

Εικ.2-10. Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου.

Εικ. 11. Από το βιβλίο Λιβιεράτος Ε., Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919, Με αφορμή ένα χειρόγραφο του Κωνσταντίνου Νίδερ (1898), Αθήνα 2009, σελίδα 93.

Εικ.12αβ. Χάρτης Carte du Royaume de la Grèce, έκδοση 1838.