Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897: φωτογραφικά τεκμήρια για τα γεγονότα στη Φθιώτιδα μέσα από τουρκικές πηγές

Η προσέγγιση των ιστορικών γεγονότων μέσω φωτογραφικού υλικού της εποχής τους έχει μεγάλη σημασία για την ιστορική επιστήμη. Ο ερευνητής εντοπίζει, αναλύει και καταλήγει σε ακριβέστερα συμπεράσματα. Για τα ιστορικά πολεμικά γεγονότα ιδιαίτερη σημασία έχει ο εντοπισμός και η μελέτη φωτογραφικού υλικού, το οποίο προέρχεται από τα αρχεία όλων των εμπλεκομένων πλευρών.

Άφθονο φωτογραφικό υλικό υπάρχει για τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, προερχόμενο τόσο από ελληνικές όσο και από τουρκικές πηγές. Για τον Έλληνα ιστορικό ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα φωτογραφικά τεκμήρια, τα οποία προέρχονται από τα οθωμανικά αρχεία, καθώς αποκαλύπτουν τις πτυχές του τρόπου προσέγγισης των πολεμικών γεγονότων από την οθωμανική πλευρά.

Φωτογραφικό υλικό, το οποίο αφορά συμβάντα του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897, παρουσιάζεται μέσα από τις σελίδες της εβδομαδιαίας λογοτεχνικής και πολιτικής έκδοσης Servet-i-Funoun (Ο πλούτος της γνώσης). Εκδιδόταν στην Κωνσταντινούπολη από τον Τούρκο ποιητή και θεατρικό συγγραφέα Halid Ziya Uşaklıgil. Βρίσκεται ψηφιοποιημένο και αρχειοθετημένο στο αρχείο εφημερίδων στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου Αγκύρας.

Εδώ παρουσιάζεται φωτογραφικό υλικό μέσα από τις σελίδες του Servet-i-Funoun για πολεμικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στη Φθιώτιδα καθώς και τους επικεφαλής Οθωμανούς στρατιωτικούς που έλαβαν μέρος σε αυτά.

Α. Σκηνές από τη μάχη του Δομοκού

  

Εικ.1α. Η εικόνα επιγράφεται «Η επίθεση, πίνακας του κ.Ζονάρο» (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 375/19-05-1898). Πρόκειται για την γνωστή παράσταση από την επέλαση του οθωμανικού πεζικού στη μάχη του Δομοκού.

Εικ.1β. Το θέμα της προηγούμενης εικόνας σε έγχρωμο πίνακα του ανακτόρου Dolmabahçe. Πρόκειται για έργο του Fausto Zonaro (1854-1929), ιταλικής καταγωγής ζωγράφο της Υψηλής Πύλης και ευνοούμενο του σουλτάνου Αβδούλ Χαμίτ. Μετά την έξωση του σουλτάνου από τους Νεοτούρκους, το 1909, επέστρεψε στην Ιταλία, όπου και πέθανε [ΠΗΓΗ: Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid - The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011, σελίδα 125].

Εικ.2. Λεπτομέρεια της Εικ.1α [ΠΗΓΗ: Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid - The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011, σελίδα 125].

Εικ.3. Λεπτομέρεια της Εικ.1β [ΠΗΓΗ: Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid - The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011, σελίδα 137].

Εικ.4. Τύπος Οθωμανού βαθμοφόρου στρατιωτικού [ΠΗΓΗ: Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid - The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011, σελίδα 140].

Εικ.5. Λεπτομέρεια της Εικ.1α: Οθωμανός αξιωματικός ξιφήρης προτρέπει επίθεση [ΠΗΓΗ: Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid - The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011, σελίδα 140].

Εικ.6. Fausto Zonaro (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 375/19-05-1898).

Εικ.7. Σκηνή από τη μάχη του Δομοκού: βομβαρδισμός ελληνικών θέσεων από το οθωμανικό πυροβολικό. Δεξιά διακρίνονται επελαύνοντες Οθωμανοί ιππείς

(ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 327/17-06-1897).

Εικ.8. Η υποχώρηση του ελληνικού στρατού κοντά στο Δομοκό (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 327/17-06-1897). Επισημαίνεται εδώ ότι οι στρατιώτες ενώ φορούν στολές πεζικού απεικονίζονται να φορούν μπότες, οι οποίες στο άκρο τους καταλήγουν σε φούντα, όπως στο τσαρούχι.

Εικ.9. Η σκηνή του Ετέμ Πασά πάνω σε ένα λόφο στο Δομοκό (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 344/17-10-1897). Στην κορυφή της διακρίνεται η ημισέληνος. Δεξιά της ένας στρατιωτικός. Σκίτσο του ανταποκριτή του Servet-i-Funoun.

Εικ.10. Τελετή παράδοσης ξιφών και προσφοράς τιμών προς τον σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ από τμήματα του οθωμανικού στρατού. Φωτογραφία από το Δομοκό (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 345/21-10-1897).

Β. Καταυλισμός του οθωμανικού στρατού στο Δερβέν Φούρκα (σήμερα Καλαμάκι)

Εικ.11. Καταυλισμός του οθωμανικού στρατού στο Δερβέν Φούρκα (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 340/16-03-1897). Σύμφωνα με προφορική οικογενειακή μαρτυρία, η οποία όμως ελέγχεται καθώς αναζητούνται τεκμήρια προς επιβεβαίωσή της, καταυλισμός Οθωμανών στρατιωτών υπήρχε κοντά στο Σταθμό Λιανοκλαδίου, άγνωστο που ακριβώς.

Γ. Οθωμανοί στρατιωτικοί

Εικ.12. Ο αρχιστράτηγος Ετέμ πασάς (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 343/06-10-1897).

Εικ.13. Ο Σεϊφουλάχ πασάς (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 321/06-05-1897). Διηύθυνε τις τελευταίες μάχες στην Παληοκούλια.

Εικ.14. Ο Μεμδούχ πασάς, διοικητής της 1^ης Μεραρχίας της Στρατιάς Θεσσαλίας (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 332/22-07-1897).

Εικ.15. Ο Χαμντί πασάς, διοικητής της 1^ης Μεραρχίας (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 323/20-05-1897).

Εικ.16. Ο Χασάν Ταχσίν πασάς (1845-1918) (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 344/14-10-1897). Πρόκειται για τον γνωστό Οθωμανό αρχιστράτηγο που παρέδωσε τη Θεσσαλονίκη στον ελληνικό στρατό το 1912. Σε ηλικία 52 ετών συμμετείχε με τη Στρατιά της Θεσσαλίας στον Ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, όπου και παρασημοφορήθηκε επ’ ανδραγαθία.

Εικ.17. Ο Χαϊντάρ πασάς, διοικητής της 4^ης Μεραρχίας (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 341/23-09-1897).

Εικ.18. Οι Σεϊφουλάχ και Χαϊντάρ πασάς (ΠΗΓΗ: Servet-i-Funoun, τεύχος 341/23-09-1897).

ΠΗΓΕΣ

1) Ankara Üniversitesi Gazeteler Veritabanı: Servet-i-Funoun.

2)Twenty Years Under The Reign Of Abdülhamid-The Memoirs and Works of Fausto Zonaro. Trevigne, Cesare Mario (ed.) – Makzume, Erol (ed.) – Clements, Dylan (transl.), İstanbul 2011.

[Ευχαριστούμε θερμά τον αγαπητό φίλο κ.Πέτρο Μεχτίδη για το δανεισμό του παραπάνω βιβλίου, μέσα από τις σελίδες του οποίου οδηγηθήκαμε στο φωτογραφικό υλικό του Servet-i-Funuon].

Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897: οι τελευταίες μάχες και η ανακωχή στο μέτωπο της Φθιώτιδας

πηγή φωτογραφίας Panoramio.

Η τελευταία μάχη του «ατυχούς» ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897 διεξήχθη στην περιοχή της Ταράτσας, ελάχιστα βορειότερα της Λαμίας. Το τάγμα του ταγματάρχη Πριονιστή[1] του 2ου Συντάγματος πεζικού έδωσε την ύστατη μάχη εναντίον των οθωμανικών εμπροσθοφυλακών χάνοντας έντεκα άντρες και το λοχαγό Τσαλτάκη[2]. Εκεί σταμάτησε η προέλαση των Οθωμανών μέχρι να συναφθεί ανακωχή στην Ταράτσα. Σύμφωνα με τοπικό λαϊκό θρύλο, που έφτασε μέχρι τις μέρες μας (μεταφέρθηκε και σε εμένα από τη γιαγιά μου), «τους Τούρκους τους σταμάτησε η Αγία Παρασκευή υψώνοντας την παλάμη του χεριού της».

Τα γεγονότα του πολέμου παρουσιάζονται και αναλύονται στο κεφάλαιο «Στρατιωτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος», που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στη Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, υπό τον τίτλο «Υποστρατήγου Χ.Χατζημιχάλη, Ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897. Μελέτη στρατιωτική και κριτική».

Τα δραματικά γεγονότα των τελευταίων ημερών μέχρι τη σύναψη ανακωχής μεταφέρονται ως εξής:

«Περί την 7ην ώραν, αφίκοντο ήδη και τα υπόλοιπα προς την Δερβέν Φούρκα διευθυνθέντα σώματα και κατηυλίσθησαν άλλα μεν έξωθεν της εισόδου της στενωπού, άλλα δε ενός αυτής.

Η ταξιαρχία Μασχάρ της μεραρχίας Χαμδή, διοικουμένη αυτοπροσώπως υπό του Χαμδή και του Σεϊφουλάχ, κατέλαβεν εν πρώτοις αμαχητί το χωρίον Αλχανί[3]. Εκεί οι δύο στρατηγοί συνεπέραινον, εκ της επικρατούσης σιγής προς το μέρος του Δομοκού, ότι ο Ελληνικός στρατός ευρίσκετο εν υποχωρήσει και απεφάσισαν να εξακολουθήσουν αμέσως την προς τα πρόσω πορείαν των· εν τη σπουδή των όμως ελησμόνησαν να ειδοποιήσουν την δεξιάν φάλαγγα ή να αποστείλουν προς ταύτην διαταγάς· η ταξιαρχία ούτω επροχώρησε μόνη. Την 9ην ώραν π.μ. εφάνη η εκ Δομοκού προς την διάβασιν της Δερβέν Φούρκας οδός και επ’ αυτής μεγάλη Ελληνική φάλλαγξ εν υποχωρήσει (η οπισθοφυλακή, 1ον σύνταγμα πεζικού).

Επίθεσις προς συγκράτησιν ταύτης, μέχρις ότου πλησιάσουν αφ’ ενός ο Χασάν πασσάς (η ετέρα ταξιαρχία της μεραρχίας Χαμδή) και ο Μεμδού (αρ. μεραρ.) αφ’ ετέρου, παρείχεν ελπίδας επιτυχίας, φαίνεται όμως ότι η αριθμητική ισχύς του αντιπάλου και η μεμονωμένη αυτών θέσις, έκαναν τους στρατηγούς να διστάσουν και απόσχουν τοιαύτης επιχειρήσεως. Ο Σεϊφουλάχ έσπευσε τότε προς τον Δομοκόν, όπως πληροφορήση περί τούτων τον αρχηγόν, ο δε Χαμδή πασσάς παρηκολούθει και επετήρει τον εχθρόν, όστις εξηφανίσθη εν τη στενωπώ.

Η εμφάνισις του Τουρκικού στρατού εις την πεδιάδα Νταουκλή[4] ανηγέλθη εις τον Ταξίαρχον Δημόπουλον[5] περί την 11.30 ώρα π.μ., ούτος δε ειδοποίησε πάραυτα τον μέραρχον της 1ης μεραρχίας περί τούτου. Ο υποστράτηγος Μακρής[6], καλέσας παρ’ αυτώ εν Χάνι Αβδουραχμάν αγά τους διοικητάς των ταξιαρχιών του, τους διέταξεν όπως, ο μέν της 1ης ταξιαρχίας τάξη ταύτην επί των προς δυσμάς της οδού υψωμάτων της εισόδου, ο δε της ΙΙας επί των προς ανατολάς αυτής προς Αντίνιτσαν, προς δε δι’ ενός συντάγματος της ΙΙας ταξιαρχίας να εξασφαλισθούν αι διαβάσεις αι από Αβαρίτσης[7] και Αντινίτσης.

Συνεπεία της διαταγήςταύτης, η ΙΙ ταξιαρχία περί την 12ην ώραν διέταξεν, όπως το 4ον σύντ. μεταβή και καταλάβη τα από της μονής Αντινίτσης μέχρι του λόφου Παληοκαζάρμα υψώματα προς εξασφάλισιν των εκ Χιλιαδούς[8] και Αβαρίτσης διόδων. Το 4ον σύνταγμα αναχώρησεν αμέσως.

“Η 1η μεραρχία θέλει αναλάβει την άμυναν της διόδου Δερβέν Φούρκας. Εις την διάθεσιν της 1ης μεραρχίας, το 3ον σύντ. του πυροβολικού θέλει θέσει δύο πεδινάς πυροβολαρχίας διά την άμυναν της στενωπού. Ο διοικητής του ιππικού θέλει θέσει εις την διάθεσιν του διοικητού της 1ης μεραρχίας μίαν ίλην ιππικού, ίνα ενισχύση και ερευνά το έδαφος· το δε λοιπόν ιππικόν θέλει διατελεί υπό τας διαταγάς μου συγκεντρωμένον εις θέσιν Ταράτσα. Άπασαι αι ορειβατικαί πυροβολαρχίαι και των δύο συνταγμάτων θέλουν τεθεί υπό τας διαταγάς του διοικητού της 1ης μεραρχίας διά την άμυναν της στενωπού. Αι δε λοιπαί πεδιναί πυροβολαρχίαι του 3ου συντάγματος, ως και του 2ου συντάγμ. του πυροβολικού, θέλουσι ταχθή εις την προς την Λαμίαν έξοδον της στενωπού εις καταλλήλους θέσεις, υπό την διοίκησιν του αρχαιοτέρου των διοικητών, προς προστασίαν ενδεχομένης υποχωρήσεως και έχουσαι μέτωπον προς την έξοδον της στενωπού. Το σύνταγμα του μηχανικού τάσσεται υπό τας διαταγάς του διοικητού της 1ης μεραρχίας διά την εκτέλεσιν οχυρωτικών έργων προς ενίσχυσιν της αμύνης της στενωπού.

(Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος”

Κατόπιν της εις αυτόν επιδόσεως της ανωτέρω διαταγής, ο διοικητής της 1ης μεραρχίας επέστρεψεν εις τα εις το χάνι Αβδουραχμάν Αγά κατηυλισμένα στρατεύματά του.

Ούτω, υπό την πίεσιν μόνον των υφισταμένων, το ελλην. Γεν. Στρατηγείον εδέησε να απαλλάξη την στενωπόν από το άχρηστον εν αυτή πεδινόν πυροβολικόν και το ιππικόν, τα οποία μεγίστων δυσχερειών θα εγίνοντο παραίτια, εν περιπτώσει υποχωρήσεως. Δυστυχώς ολόκληρον το πεζικόν εξηκολούθησε παραμένον εις την εκ του μέρους του Δομοκού είσοδον της στενωπού.

Περί την 4.45 ώρ. μ.μ. ήρχισεν η συμπλοκή. Οι Τούρκοι, πλησιάσαντες μέχρις αποστάσεως 800 μ. και τοποθετήσαντες και πυροβολικόν επί του λόφου, όπου ο παλαιός στρατών Παλαμά, επετέθησαν κατά της 1ης Ταξιαρχίας, ήτις απέκρουσε πάσας τάς προσπαθείας των Τούρκων, αν και στερουμένη πυροβολικού, καθόσον ο ζητηθείς παρ’ αυτής παρά του Στρατηγείου ουλαμός ορειβατικού πυροβολικού δεν απεστάλη. Επειδή δε οι οβίδες του τουρκικού πυροβολικού εξερήγνυντο εντός της στενωπού, αι εφεδρείαι και τα λοιπά εν αυτή τμήματα, ως ήτο επόμενον, ήρξαντο εν αταξία ανερχόμενα εις τον αυχένα της Δερβέν Φούρκας, πολλοί δε εκ των φυγάδων κατήρχοντο προς Λαμίαν. Συγχρόνως σχεδόν ανηγγέλθη εις τον διοικητήν της 1ης Μεραρχίας η φυγή του 4ου Συντάγματος, όπερ είχεν αποσταλή προς κατάληψιν της διαβάσεως της Αντινίτσης, ήτις ούτω έμενεν αφύλακτος. Επί του λοιπού μετώπου αι επιθέσεις των Τούρκων είχον αποκρουσθή μέχρι της επελεύσεως του σκότους, ότε το πύρ έπαυσε. Το μόνον που κατώρθωσαν οι Τούρκοι ήτο να πλησιάσουν την ημετέραν παράταξιν εις τινα σημεία μέχρις αποστάσεως 200 μ. την ημετέραν παράταξιν.

Άμα τη επελεύσει του σκότους, πλείστοι των ανδρών των μαχομένων εν τη εισόδω της στενωπού τμημάτων ήρξαντο αναχωρούντες ούτως, ώστε περί το μεσονύκτιον, ότε εγένετο σύσκεψις του διοικητού της 1ης Μεραρχίας μετά των δύο Ταξιάρχων του, ούτοι απεφάνθησαν ότι, υφ’ ούς όρους εγίνετο η περαιτέρω άμυνα της στενωπού ήτο, ου μόνον άσκοπος αλλά και επικίνδυνος δια το στράτευμα. Κατόπιν τούτου ο διοικητής της 1ης Μεραρχίας διέταξε την υποχώρησιν, ήτις και ήρξατο περί την 4.30 ώραν π.μ. της 7 Μαΐου. Το 5ον σύνταγμα πεζικού διετάχθη να αφήση εν τάγμα ως οπισθοφυλακήν. Επειδή δε η διαταγή του Αρχιστρατήγου να διεκδικήσουν υποχωρούντες βήμα πρός βήμα το έδαφος, τα σώματα ταύτα κατηυλίσθησαν άμα έφθασαν εις τον αυχένα του Δομοκού. Αλλ’ η πείρα των πολέμων έχει αποδείξει ότι στρατεύματα, ηττηθέντα και υποχωρούντα υπό την πίεσιν του εχθρού, πολύ σπανίως είναι ικανά να ανασυνταχθούν αφ’ εαυτών και να παράσχουν νέαν αντίστασιν επί άλλης θέσεως, κειμένης όπισθεν της πρώτης. Χρειάζονται προς τούτο νωπά στρατεύματα διά την κράτησιν της νέας γραμμής και όπισθεν των οποίων θα συγκεντρωθούν τα υπό την πίεσιν του εχθρού υποχωρούντα στρατεύματα. Όπως ήτο λοιπόν επόμενον τα καταυλισθέντα παρά τον αυχένα της Δερβέν Φούρκας στρατεύματα, άμα τη εμφανίσει του εχθρού, πυροβολούμενα άλλως και από τα πέριξ υψώματα, άτινα είχον καταλάβει οι Τούρκοι, ήρχισαν φεύγοντα εν άκρα αταξία. Απόπειρα συγκρατήσεως αυτών υπό του ιππικού και εφίππων ελατών κατάτην έξοδον, απέβη ματαία πρό της απειλητικής στάσεως των υποχωρούντων οπλιτών.

Περί την 10 μ.μ. ο Διάδοχος, εισήλθεν εις την Λαμίαν και μετέβη εις το τηλεγραφείον διά να καταστήση την Κυβέρνησιν ενήμερον της δημιουργηθείσης καταστάσεως. Εκεί εύρε τον Νομάρχην Φθιωτιδο-Φωκίδος, όστις την στιγμήν εκείνην είχε λάβει τηλεγράφημα του Πρωθυπουργού διά τον Αρχιστράτηγον, διά του οποίου επληροφορείτο ούτος, ότι εις την Ήπειρον από της 4.30 ώρας μ.μ οι Τούρκοι είχον προσέλθει μετά λευκής σημαίας, οίτινες και επέδωκαν σημείωμα έχον ούτω:

“Υπό τον όρον του να μη ευρεθή ουδείς εκ του στρατού του ελληνικού Κράτους των διαφόρων όπλων εντός των ορίων της Υψηλής Αυτοκρατορίας υπάρχει διαταγή του Αρχιστρατήγου, όπως γίνη ανακωχή κατά ξηράν και θάλασσαν προς συνεννόησιν, και εις την συνεννόησιν ταύτην είμεθα έτοιμοι”, και ότι η ελλην. Κυβέρνησις είχε συγκατεθή.

Ο Διάδοχος έσπευσε να ειδοποιήση περί τούτου τον διοικητήν της 1ης Μεραρχίας, όστις ευρίσκετο εις Ταράτσαν, ολίγον βορειότερον της Λαμίας, προστατευόμενος υπό οπισθοφυλακής εκ δύο ταγμάτων εις Παληοκούλιαν.

Την 9 π.μ. της 7 Μαΐου αφίχθη επί των υψωμάτων της διαβάσεως της Δερβέν Φούρκας ο Τούρκος Αρχιστράτηγος, γενόμενος δεκτός υπό της παραταχθείσης Μεραρχίας Χαμδή διά του εμβατηρίου «Χαμηδιέ»[9] και ζητοκραυγών υπέρ του Πατισάχ[10]. Ο Χαμδή πασσάς είχε λάβει την ανακριβή είδησιν ότι η Λαμία ήτο ελευθέρα και ότι ο ελληνικός στρατός είχεν αποσυρθή εξ ολοκλήρου νοτίως του Σπερχειού. Ο Αρχιστράτηγος όμως, όστις είχε λάβει ήδη τηλεγράφημα εκ Κωνσταντινουπόλεως δι’ ού υπεδηλούτο εις αυτόν η συνομολόγησις ανακωχής, εδίσταζεν, εάν έπρεπε να καταλάβη την Λαμίαν, καίτοι η κατάληψις ταύτης είχεν εξαιρετικήν σημασίαν διά την στέγασιν και διατροφήν του στρατεύματος. Αλλ’ εν τέλει απεφάσισε να αποστείλη το ιππικόν υπό τον Σεϊφουλάχ προς την Λαμίαν, και διέταξε τάς Μεραρχίας Χαμδή και Μεμδού να καταυλισθούν εις ά μέρη ευρίσκοντο, η δε ταξιαρχία Χαϊδέρ, ήτις ίστατο μεταξύ των δύο, έμεινεν υπό τάς διαταγάς του Μεμδού πασσά. και τα τρία όμως ταύτα τμήματα του στρατεύματος ήσαν άνευ πυροβολικού, διότι αι πυροβολαρχίαι των δεν ηδυνήθησαν εισέτι να φθάσουν εκ Φαρσάλων διά της υπερπληρωμένης αμαξιτής οδού, είχον επομένως μεθ’ εαυτών μόνον ορειβατικόν πυροβολικόν.

Ενώ ο Σεϊφουλάχ επροχώρει επί της κατωφερείας μετά του ιππικού και είχεν ήδη απομακρυνθή της κορυφής περί τα 2 χιλιόμετρα, προσέκρουσεν επί της ημετέρας οπισθοφυλακής και εγένετο δεκτός διά συμπυροβολήσεων. τρία τάγματα του Χαμδή, μέρος της ταξιαρχίας Χαϊδέρ και δύο τάγματα του Μεμδού, έλαβον τότε ολίγον κατ’ ολίγον μέρος, εις την μάχην, της οποίας την διεύθυνσιν, ανέλαβεν ο Σεϊφουλάχ. Ο στρατηγός Μακρής βλέπων την προχώρησιν ταύτην του Σεϊφουλάχ, διέταξε την οπισθοφυλακήν του να υποχωρήση, υποστηριζομένη υπό ενός τάγματος του 1ου συν/τος, όπερ ετάχθη προς τους βορείως της Παληοκούλιας λόφους. Όταν το υποχωρήσαν τάγμα του 5ου συν/τος, κατέλαβε τους λόφους της Παληοκούλιας, ο Σεϊφουλάχ επεχείρησε να κυκλώση διά του ιππικού του το αριστερόν των ημετέρων και το τάγμα του 1ου συν/τος ηναγκάσθη να υποχωρήση· το έτερον όμως τάγμα του 5ου συν/τος απέκρουσε διά των πυρών του το εμφανισθέν τουρκικόν ιππικόν.

Κατά την στιγμήν ταύτην ο Νομάρχης Φθιώτιδος, επιβαίνων αμάξης, διηυθύνθη εις την οπισθοφυλακήν και ύψωσε λευκήν σημαίαν· τότε οι Τούρκοι ύψωσαν και αυτοί λευκήν σημαίαν και το πυρ έπαυσεν εκατέρωθεν. Ο Νομάρχης εζήτησεν από τον εχθρόν, ως «πολιτικός διοικητής της Λαμίας», ανακωχήν, ως τοιαύτη είχε γίνει εν Ηπείρω, αλλ’ ο Τούρκος αντιπρόσωπος απήντησεν, ότι ουδεμίαν περί ανακωχής έχει εντολήν, αλλά μόνην διαταγήν είχε να καταλάβη εντός της ημέρας την Λαμίαν. Ούτω το διάβημα του Νομάρχου απέβη άκαρπον, και οι Τούρκοι, ενώ εις την Ήπειρον, όπου εθεώρουν εαυτούς ανισχύρους είχον συνάψει από της προτεραίας ανακωχήν, εις Όθρυν, όπου είχον υπερισχύσει, εξηκολούθουν τον αγώνα διά να καταλάβουν την Λαμίαν.

Κατά το διάστημα των διαπραγματεύσεων, το ΙΙ/5ον σύνταγμα κατέγινε να καταλάβη θέσεις επί των λόφων της Παληοκούλιας, ίνα αντιτάξη νέαν αντίστασιν εις τον κατά της Λαμίας εχθρόν· το ΙΙΙ/1ον σύντ. ευρίσκετο επί της οδού και 150 μ. έμπροσθεν του ΙΙ/5ου συντ. Περί την 10ην π.μ. διετάχθη το 2ον σύντ. πεζικού να αποστείλη εις ενίσχυσιν της οπισθοφυλακής έν τάγμα· τούτο δε απέστειλε το Ι. Εν τω μεταξύ τα εις Ταράτσαν κατελθόντα σώματα συνετάσσοντο κατά το εφικτόν. Το 5ον σύντ. πεζ. ετοποθέτησε την εναπομείνασα δύναμίν του εις Ταράτσαν· το 4ον σύντ. πεζ. ετάχθη επί των λόφων του Προφήτου Ηλία· το VII τάγμα ευζ. ετάχθη, περί την μεσημβρίαν προς εξασφάλισιν των εξ Αντινίτσης και Δίβρης κατερχομένων χαραδρών· το XI τάγμ. ευζ. ετάχθη εις τους άνωθεν της Ταράτσας λόφους· το 1ον ανεξ. τάγμα ήτο τελείως διαλελυμένον, μόνον δε την επομένην συνετάχθη έξωθεν της Λαμίας· το 6ον ανεξ. τάγμα ετάχθη επίσης εις Ταράτσαν· το 10ον ανεξ. τάγμα ετάχθη παρά την θέσιν Λαγοβούνι· το ΙΙΙ/3ον σύντ. πεζ. κατέλαβε την κορυφογραμμήν Αγ. Αθανασίου· η διλοχία του ΙΙΙ/11ου συντ. πεζ., συγκεντρώσασα 985 άνδρας του 11ου συντ. κατέλαβε λόφον τινά άνωθεν της Ακρολαμίας.

Οι Τούρκοι, κατά το διάστημα των διαπραγματεύσεων του Νομάρχου, συνεκέντρωσαν τας δυνάμεις των και εκάλυψαν τα στρατεύματά των δι’ ιππικού. Μετά δε το πέρας των διαπραγματεύσεων, περί την 11ην ώραν π.μ., οι Τούρκοι εβάδισαν εις δύο φάλαγγας αι οποίαι μετ’ ου πολύ ανεπτύχθησαν· μετά άκαρπον απόπειραν διά του ιππικού των όπως περικάμψουν την θέσιν των ημετέρων, επετέθησαν διά του πεζικού των, υποστηριζομένου και διά πυροβολικού. Τούτους υπεδέχθησαν οι ημέτεροι διά σφοδροτάτου πυρός· καταληφθέντος όμως υπό των Τούρκων λόφου τινός, δεσπόζοντος της τοποθεσίας, οι ημέτεροι ήρχισαν την υποχώρησιν, ήτις μετ’ ου πολύ μετεβλήθη εις άτακτον φυγήν. Ο διοικητής της 1ης Ταξιαρχίας είχε διατάξει περί την 10ην ώραν π.μ. το Ι/3ον σύντ. πεζ. και μετέβη εις Καμηλόβρυσιν, όπου έφθασε περί την 11ην ώραν και ήρχισε κατασκευάζον ταχύσκαπτα· επίσης μετέβη εις Καμηλόβρυσιν και το ΙΙ τάγμα ευζώνων, εν τω μεταξύ δε το υπόλοιπον του 2ου συντ. πεζ. ανήλθε και τούτο εις Καμηλόβρυσιν. Μόλις το σώμα τούτο είχε καταλάβει θέσεις, ότε εφάνησαν οι ατάκτως υποχωρούντες. Το πύρ ήρχισε περί την μεσημβρίαν· ο εχθρός επιτεθείς απεκρούσθη. Το πυροβολικόν του εχθρού επλησίασεν εις απόστασιν 900 μ. Μετά μίαν ώραν τμήματα του ΙΙου τάγμ. ευζ. ήρχισαν υποχωρούντα, παρασύροντα και τινάς των άλλων στρατευμάτων. Το ΙΙ/2ον σύντ. πεζ. διά πυρών εκ μεγάλων αποστάσεων, κατόρθωσε να σταματήση προς στιγμήν την δίωξιν.

Μετά την υπό των Τούρκων απόρριψιν της υπό του Νομάρχου ζητηθείσης ανακωχής, το Γεν. ελλην. Στρατηγείον ηθέλησεν, επωφελούμενον της αντιστάσεως της οπισθοφυλακής, να εξασφαλίση την υποχώρησιν του στρατού προς το Καλλίδρομον. Προς; τούτο εξέδωκε τάς κάτωθι διαταγάς:

“Προς την 1ην Μερ/αν, διοικητήν ιππικού, 2^ον και 3^ον συντ. πυρ/κού, IV ευζώνων

Άμα τη παραλαβή της παρούσης, διατάξατε την υποχώρησιν των υφ’ υμάς σωμάτων προς τάς Θρμοπύλας, διά της προς το στενόν τούτο αγούσης αμαξιτής οδού. Αι πεδιναί πυροβολαρχίαι θέλουσι ταχθή εις την εμπροσθοφυλακήν. Μία ίλη ιππικού θέλει πάραυτα εκκινήσει επί της οδού Θερμοπυλών, όπως κατορθώση η οδός να μείνη ελευθέρα, και θέλει καταλάβη τας επ’ αυτής γεφύρας, όπως, όσον το δυνατόν, η δι’ αυτών διάβασις γίνη απρόσκοπτος και κανονική. Εις την οπισθοφυλακήν θέλει ταχθή και το παρά των διοικητών των Ταξιαρχιών κρινόμενον ως δυνάμενον να χρησιμεύση εις την οπισθοφυλακήν τάγμα. Επίσης, το ιππικόν θέλει ταχθή ολόκληρον προς υποστήριξιν της υποχωρήσεως και δεν θέλει εγκαταλείψει την πόλιν Λαμίας, παρά μόνον ενώπιον υπερτέρων δυνάμεων. Εις το ιππικόν θέλουσι προστεθή και δύο πεδιναί πυροβολαρχίαι του 3ου συντ. πυρ/κού. Μετά την διάβασιν της μεγάλης γεφύρας Αλαμάνας, άπας ο στρατός θέλει διαταχθή προς άμυναν της γεφύρας. Το IV ευζων. τάγμα θέλει παραμείνει εν Λαμία και δεν θέλει υποχωρήσει παρά μόνον ενώπιον υπερτέρων δυνάμεων πάντοτε όμως πρό του ιππικού παρ’ ού η υποχώρησίς του θέλει υποστηριχθή. Το τάγμα τούτο θέλει χρησιμεύσει ως ειδικόν υποστήριγμα των δύο πεδινών πυροβολαρχιών.

                                                                Ο Αρχηγός του Στρατού

                                                      (Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος

Συνταγματάρχην Σμολένσκην (Γαρδίκι[11] ή όπου αν ευρίσκηται)

Στρατός διετάχθη υποχωρήσαι προς στενόν Θερμοπυλών. Κανονίσατε πορείαν σας όπως ενωθήτε μετά κυρίου σώματος δι’ οίας δήποτε οδού, ήν κρίνητε ασφαλή διά στράτευμα υπό διοίκησίν σας.

Ο Αρχηγός του Στρατού (Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος

Συνταγματάρχην Βάσον[12], Αγ. Μαρίναν.

Στρατός διετάχθη υποχωρήσαι προς στενόν Θερμοπυλών. Φροντίσατε όπως ενωθήτε μετά κυρίου σώματος, διά παντός τρόπου, όν θέλετε κρίνει καταλληλότερον και ασφαλέστερον. Επιταχύνατε ένωσίν σας μετά στρατού, ευρισκομένου εν οικτρά καταστάσει.

Ο Αρχηγός του Στρατού (Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος”

Δεδομένου ότι η μοναδική οδός, ήν ήσαν υποχρεωμένα να ακολουθήσουν τόσον η Ταξιαρχία Σμολένσκη, όσον και το απόσπασμα Βάσου διά να μεταβούν εις Θερμοπύλας, διέρχεται διά της Λαμίας, άγεται τις λογικώς να ερωτήση ποίος άλλος ήτο ο καταλληλότερος και ασφαλέστερος τρόπος να μεταβούν εις Θερμοπύλας, από του να μεταφερθούν θαλασσίως· αλλ’ εν τοιαύτη περιπτώσει το μόνον αρμόδιον να έχη προΐδη το ενδεχόμενον τούτο ήτο το Γεν. Στρατηγείον, το οποίον ώφειλε να έχη προβλέψει και να έχη προετοιμάσει και τα μέσα της μεταφοράς των.

“Προσωρινόν διοικητήν 2ας Μεραρχίας διοικητήν IV Ταξιαρχίας και ταγματάρχην Τερτίπην[13] (Μοχλούκαν και Γιαννιτσούν).

Στρατός διετάχθη υποχωρήσαι προς στενόν Θερμοπυλών· θέλετε εξακολουθήσει κατέχοντες θέσεις σας και εν ανάγκη θέλετε υποχωρήσει πάντοτε προς την διεύθυνσιν του κυρίου σώματος, δι’ οίας δήποτε οδού κρίνετε ασφαλούς.

Ο Αρχηγός του Στρατού (Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος”

Προς δε το υπουργείον των Στρατιωτικών απεστάλη η κατωτέρω τηλεγραφική αναφορά:

“Τελεία αποσύνθεσις στρατού, ως ετηλεγράφησα χθές· σήμερον εναπομείνασαι δυνάμεις εις Δερβέν Φούρκαν, Δημοπούλου και Μαστραπά[14], κατέρχονται ακατασχέτως και ατάκτως. Ευρισκόμεθα εις διάκρισιν μετριωτάτης εχθρικής δυνάμεως. Εξήλθον αυτοπροσώπως προς ανασύνταξιν στρατιωτών, διεσπαρμένων τήδε κακείσε εις την πόλιν και πέριξ, αλλ’ ανασύνταξις αδύνατος· φυγάδες απεπειράθησαν πυροβολήσαι ιππείς, αποσταλέντας όπως σταματήσωσιν αυτούς· απέστειλα ιππικόν, όπως τουλάχιστον ή ορατή εις εχθρόν κάποια στρατιωτική δύναμις, δούς αυτώ αυστηράς διαταγάς να μη προκαλέση σύγκρουσιν μετά του εχθρού, τηρούν όλως παθητικήν αμυντικήν θέσιν. Τοιαύτη απελπιστική και αδιόρθωτος κατάστασις μοί επιβάλλει την υποχώρησιν προς Θερμοπύλας. Αμφιβάλλω αν και εκεί θα κατορθωθεί η ανασύνταξις του όλως αποσυντεθέντος στρατεύματος. Πληροφορούμεν περί τούτου συνταγματάρχην Σμολένσκην, επίσης απεστείλαμεν αγγελιοφόρον παραμένειν Αγίαν Μαρίναν, όπως γνωστοποιήση τούτο εις αφιχθησόμενον συνταγματάρχην Βάσον.

(Υ.Γ.) Κωνσταντίνος Διάδοχος”

Εις τοιαύτην κατάστασιν έφθασεν ο στρατός μετά την άμυναν της οροσειράς της Όθρυος. Ούτω εις δύο αλλεπαλλήλους περιπτώσεις, εις την άμυναν της γραμμής του Πηνειού και εις την άμυναν της οροσειράς της Όθρυος, το ελλην. γεν. Στρατηγείον, επιχειρήσαν αντιθέτως προς τα διδάγματα της πολεμικής τέχνης, εξ αγνοίας βεβαίως αυτών, κατόρθωσε να αποσυνθέση τον υπ’ αυτόν στρατόν.

Περί την 1 ½ μ.μ. ελήφθη τηλεγράφημα του πρωθυπουργού Ράλλη εντελλομένου όπως γνωστοποιηθή εις τον εχθρόν, ότι, κατόπιν αιτήσεως του εν Ηπείρω αρχηγού του Τουρκικού στρατού, είχε ζητηθή ανακωχή κατά διαταγήν του Σερασκεράτου, ήτις και είχε γίνει αποδεκτή, και ζητήση την αναστολήν των εχθροπραξιών και εν τω ανατολικώ θεάτρω επιχειρήσεων. Το Γεν. Στρατηγείον απέστειλεν ως κήρυκας τον λοχ. Μηχ. Π.Κοντογιάννην[15] και τον υπίλ. Μουρούζην[16], οίτινες, μεταβάντες εις την οπισθοφυλακήν και υψώσαντες λευκήν σημαίαν εζήτησαν την ανακωχήν. Πράγματι δε περί την 3 ώρ. μ.μ. το πύρ κατέπαυσεν εκατέρωθεν.

Ούτω έληξεν εις το ανατολικόν θέατρον επιχειρήσεων ο ελληνοτουρκικός πόλεμος κατά τον αδοξότερον δι’ ημάς τρόπον….»

Βλέπε και: Πέμπτη 7 Μαΐου 1897: Οι Οθωμανοί προ των πυλών (ante portas) της Λαμίας.

 Κατάθεση στεφάνων στην Αγία Παρασκευή (πηγή)

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Πριονιστής Στυλιανός: γεννήθηκε το 1840 στη Σκόπελο. Μετείχε πολέμου 1897. Αποστρατεύθηκε ως Αντισυνταγματάρχης στις 3 Ιανουαρίου 1906 (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 5, Λεξικό, σελίδα 493)

[2] Για το λοχαγό Τσαλτάκη βλέπε: Ο θάνατοςτου λοχαγού Τσαλτάκη.

[3] Αλχανί: το Θετίδιο.

[4] Νταουκλή: η Ξυνιάδα.

[5] Δημόπουλος Ιωάννης: γεννήθηκε το 1840 στο Ναύπλιο. Προέρχεται από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπιδων. Διετέλεσε διοικητής Συντάγματος Σχολής Υπαξιωματικών, Ταξιαρχίας, Αρχηγός του Στρατού Θεσσαλίας και Χωροφυλακής. Έλαβε μέρος στον πόλεμο του 1897. Αποστρατεύθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1909 με το βαθμό του Αντιστρατήγου (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 3, Λεξικό, σελίδα 41).

[6] Μακρής Νικόλαος: γεννήθηκε στο Μεσολόγγι το 1827. κατατάχθηκε ως σημαιοφόρος το 185 και προήχθη σε ανθυπολοχαγό του πεζικού το 1856. Απεστάλη στη Γαλλία πρός εκπαίδευση. Το 1897 διετέλεσε αρχηγός στρατιάς μέχρι αναλήψεως της αρχιστρατηγίας από τον διάδοχο Κωνσταντίνο. κατόπιν έγινε μέραρχος. Διετέλεσε διευθυντής της αστυνομίας Αθηνών, αρχηγός της χωροφυλακής και βουλευτής. Αποστρατεύθηκε στις 16 Μαΐου 1897 και απεβίωσε το 1911 ως Πρόεδρος της Αναθεωρητικής Βουλής (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 4, Λεξικό, σελίδα 446).

[7] Αβαρίτσα: η Μελιταία.

[8] Χιλιαδού: η Φιλιαδώνα.
[9] τουρκ. Hamidye Marşı: πρόκειται για εμβατήριο που δημιουργήθηκε το 1876 από τον Ahmed Necip Pasa προς τιμήν του σουλτάνου Abdül Hamid II. Χρησιμοποιήθηκε από το 1876 έως το 1909. Ήταν το πρώτο εμβατήριο του οθωμανικού στρατού που είχε στίχους, τους εξής:

Abdulhamid Han Marşı

“Döşetti Hicaza demir yolları

Kuruldu Hamidiye Alayları

Hududlara koştu onbinlerce Can

Serdar-ı Hakan Abdulhamid Han

Cennet Mekan Sultan Abdulhamid Han

Haliçte yeni bir Dershane kurdu

Denizaltıları deryaya vurdu

Darul aceze ve kuraba kurdu

Serdar-ı Hakan Abdulhamid Han

Cennet Mekan Sultan Abdulhamid Han

İlimde ve teknikte kalmadı geri

Nice mektepler yollar onun eseri

Devrinde oluştu Cihan Devleti

Serdar-ı Hakan Abdulhamid Han

Cennet Mekan Sultan Abdulhamid Han

Ezmedi ezdirmedi hiç bir kimseyi

Vermedi verdirmedi bir karış yeri

Halkının hizmetinde halkın bir Eri

Serdar-ı Hakan Abdulhamid Han

Cennet Mekan Sultan Abdulhamid Han

İsterdi milleti hep yüce olsun

Osmanlının Şanı dünyaya dolsun

Huzurunda Cihan selama dursun

Serdar-ı Hakan Abdulhamid Han

Cennet Mekan Sultan Abdulhamid Han”
(πηγή στίχων: http://lyricstranslate.com/el/mehter-military-band-abdulhamid-han-mar%C5%9F%C4%B1-lyrics.html)

Ηχητική απόδοση του εμβατηρίου: https://www.youtube.com/watch?v=hD1onIqVeG8.
[10] Πατισάχ (τουρκ. patisah): τίτλος που δινόταν στους σουλτάνους, ο μεγάλος βασιλιάς.

[11] Γαρδίκι: η Πελασγία.

[12] Βάσος: ο Τιμολέων Βάσσος.

[13] Τερτίπης Γωργιος: γεννήθηκε στη Στυλίδα στις 17 Απριλίου 1861. Κατετάγη στο στράτευμα στις 19 Ιουλίου 1880. Αποφοίτησε από τη Σχολή Υπαξιωματικών ως ανθυπολοχαγός πεζικού στις 22 Σεπτεμβρίου 1885. Μετείχε του πολέμου 1897. Στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-13 ως διοικητής του 18ου Συντάγματος πεζικού τραυματίσθηκε στα υψώματα Καρατζάκιοϊ πρό του Λαχανά. Μετατέθηκε σε τιμητική αποστρατεία λόγω των τραυμάτων του στις 28 Μαΐου 1926. (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 6, Λεξικό, σελίδα 280).

[14] Μαστραπάς Χρήστος: γιός του οπλαρχηγού Βασιλείου Μαστραπά από τη Βόνιτσα. Γεννήθηκε το 1836 στο Λιδωρίκι. Αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1861 ως ανθυπασπιστής του μηχανικού. Έλαβε μέρος στον πόλεμο του 1897 ως ταξίαρχος. Διετέλεσε και υπουργός στρατιωτικών. Αποστρατεύθηκε στις 2 Ιουνίου 1901 και απεβίωσε στη Σπάρτη στις 2 Μαρτίου 1902 (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 4, Λεξικό, σελίδα 480).

[15] Κοντογιάννης Πάτροκλος: γεννήθηκε το 1862 στην Αθήνα. Αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων στις 11 Ιουλίου 1883 ως ανθυπολοχαγός Μηχανικού. Μετείχε των πολέμων 1897, 1912-13 και 1917-21. Αποστρατεύθηκε στις 14 Μαΐου 1921 (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 4, Λεξικό, σελίδα 296).

[16] Μουρούζης Γεώργιος: γεννήθηκε το 1863 στην Αθήνα. Μετείχε του πολέμου 1897. Είχε αποσταλεί στην Κρήτη με το εκστρατευτικό σώμα υπό τον στρατηγό Τιμολέοντα Βάσσο. Παραιτήθηκε στις 17 Απριλίου 1901. (πηγή: Μεγάλη Στρατιωτική Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια 4, Λεξικό, σελίδα 664).

ΠΗΓΗ

Μεγάλη Στρατιωτική και Ναυτική Εγκυκλοπαίδεια, Περιοδικόν, Τόμος 5, σελίδα 164 και Τόμος 6, σελίδες 4 και 12.