Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στη θέση Παλιονίκοβα του Ανύδρου Φθιώτιδας

α.

β.

Εικ.1αβ. Γενική άποψη του χώρου της Παλιονίκοβας όπου βρίσκεται ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Στην Εικ.1α αριστερά στην πλαγιά διακρίνονται λιθοσωροί από σπίτια του χωριού.

Ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Ανύδρου είναι χτισμένος σε λοφοπλαγιά στη θέση Παλιονίκοβα (Εικ.1αβ). Το τοπωνύμιο δηλώνει την ύπαρξη στο συγκεκριμένο σημείο του προεπαναστατικού χωριού της Νίκοβας. Αναφορά για το ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης γίνεται από τον Γιώργο Δημητρίου, ο οποίος σε άρθρο του στην περιοδική έκδοση Φθιωτικά Χρονικά γράφει σχετικά: «…Στη θέση της Παλιονίκοβας διασώζονται ερείπια κατοικιών και ο ναός του Αγίου Κων/νου, κτίσμα του 19^ου αι. στην κόγχη του οποίου διατηρούνται τοιχογραφίες απλοϊκής και ακαθορίστου τέχνης….» [πηγή: Γ.Δημητρίου, Πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά και οικισμοί στη Φθιώτιδα (13ος-20ος αι.), Φθιωτικά Χρονικά 27(2006), σελίδα 53.].

α.

β.

Εικ.2αβ. Η βρύση του χωριού, όπως σώζεται σήμερα.

Χαμηλά δίπλα στη ρεματιά σώζεται η βρύση του χωριού (Εικ.2αβ). Επιδιορθώθηκε το 1966 από τη Δασική Υπηρεσία, η οποία πρόσθεσε τσιμεντένιες ποτίστρες για να ποτίζουν οι κτηνοτρόφοι τα κοπάδια τους.

Α. Ο ΠΕΡΙΒΑΛΛΩΝ ΧΩΡΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

α.

β.

Εικ.3αβ. Ο περιβάλλων χώρος του ναού.

       Ο περιβάλλων χώρος του ναού περικλείεται από πέτρινο περίβολο, ο οποίος ενισχύθηκε τα τελευταία χρόνια με μπετόν. Προστέθηκε και φράχτης για να προφυλάσσεται από την είσοδο των κοπαδιών, τα οποία διέρχονται από την περιοχή (Εικ.3α). Το πλάτωμα, πάνω στο οποίο κτίσθηκε ο ναός, παλαιότερα στερεωνόταν χαμηλά με πέτρινο περιτείχισμα. Στις μέρες μας το περιτείχισμα αντικαταστάθηκε με μπετόν για αποτελεσματικότερη προστασία και συγκράτηση του εδάφους. Με τον τρόπο αυτό αποφεύχθηκε προσωρινά ο κίνδυνος της ολοκληρωτικής κατακρήμνισης του ναού στο παρακείμενο ρέμα και μετατροπής του σε λιθοσωρό, όπως έγινε με τα σπίτια του οικισμού της Παλιονίκοβας (Εικ.3β).

α.

β.

Εικ.4αβ. Η ανατολική εξωτερική πλευρά του ναού.

       Στην ανατολική πλευρά του περιβόλου και μπροστά από την κόγχη του ιερού το έδαφος συγκρατείται από τρεις λιθόκτιστες αντηρίδες (Εικ.4α). Η τοιχοποιΐα τους είναι επιμελημένη και συντίθεται από δουλεμένους λίθους. Στο έδαφος είναι φυτρωμένες αιωνόβιες βελανιδιές. Μία από αυτές, αυτή που βρίσκεται στο χαμηλότερο σημείο, ξεράθηκε και ξεριζώθηκε. Στη ρίζα της αποκαλύφθηκαν ανθρώπινα οστά. Πρόκειται μάλλον για μεμονωμένη ταφή των τελευταίων εκατό ετών.

 Εικ.5. Η βόρεια πλευρά του ναού. Διακρίνεται η καμπάνα, στερεωμένη σε κλαδί βελανιδιάς.

       Αριστερά της εισόδου του ναού σε κλαδί παρακείμενης βελανιδιάς είναι στερεωμένη η καμπάνα του ναού (Εικ.5). Στο χείλος της φέρει επιγραφή κατασκευής στο χυτήριο του Αποστόλου στη Λάρισα άγνωστο πότε. Δίπλα της υπάρχει προγενέστερο σήμαντρο.

       Ο ναός τα τελευταία χρόνια επιδιορθώθηκε, χωρίς δραστικές αλλαγές στα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του. Παλαιότερα στην εξωτερική όψη των τοίχων ήταν εμφανής η αμελής αργολιθοδομή. Με την επισκευή οι τοίχοι καλύφθηκαν εξωτερικά με τσιμεντοκονίαμα για την προστασία τους από τη διάβρωση της βροχής. Αφαιρέθηκε η παλαιά κεραμοσκεπή και τοποθετήθηκε καινούργια.

α.

β.

Εικ.6αβ. Η θύρα εισόδου του ναού.

        Η θύρα εισόδου του ναού περιβάλλεται από λίθους επιμελώς επεξεργασμένους. Οι λίθοι παρέμειναν ακάλυπτοι από το μεταγενέστερο τσιμεντοκονίαμα. Μεταξύ τους συνδέονται με μεταλλικούς συνδέσμους (τζινέτια). Στην Εικ.6αβ διακρίνονται ανά δύο μεταλλικοί σύνδεσμοι σε κάθε πλευρά της θύρας. Παρόμοιοι σύνδεσμοι απαντώνται στο κωδωνοστάσιο του Αγίου Ιωάννη Προδρόμου του Τσερνοβιτίου.

       Πάνω από τη θύρα εισόδου του ναού κατασκευάσθηκε ορθογώνια κόγχη. Στις κόγχες αυτές συνηθιζόταν η τοποθέτηση της εικόνας του αγίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο ναός.

Β. ΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

     Ο ναός αρχιτεκτονικά ανήκει στον τύπο της μονόκλιτης βασιλικής της τουρκοκρατίας. Το ενδιαφέρον εστιάζεται στο εσωτερικό του ναού και ειδικότερα στο τέμπλο (επιστύλιο με παράταση Μεγάλης Δέησης και φορητές εικόνες) και στην αγιογραφημένη κόγχη του ιερού.

Εικ.7. Τα σωζόμενα μανουάλια του ναού.

       Διασώθηκαν έως σήμερα δύο μεγάλα μεταλλικά μανουάλια κι ένα μικρότερο (Εικ.7). Τα δύο μεγαλύτερα χρησίμευαν για το άναμμα των κεριών των πιστών ενώ το μικρότερο χρησιμοποιούνταν στις ιερές ακολουθίες, όπως Μικρή και Μεγάλη Είσοδος, ανάγνωση Ευαγγελίου, κ.ά.. Χρονολογικά τοποθετούνται στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Εικ.8. Το παράθυρο και το ψαλτήρι του ναού.

       Ο φωτισμός του ναού πραγματοποιείται από δύο παράθυρα, ένα στον κυρίως ναό και ένα στο ιερό (Εικ.8).

1.Το τέμπλο

Εικ.9. Γενική άποψη του τέμπλου με το επιστύλιο και τις φορητές εικόνες.

       Το τέμπλο είναι κτιστό και μεταγενέστερο (Εικ.9). Εκτός από την Ωραία πύλη ο ναός διαθέτει μόνο μία πλάγια θύρα απέναντι από την πρόθεση. Η χωρητικότητά του είναι μικρή γι’ αυτό οι διαστάσεις του χώρου δεν επέτρεψαν τη δημιουργία δεύτερης θύρας. Το φαινόμενο της ύπαρξης μίας πλάγιας θύρας είναι συχνό σε μικρούς ναούς για εξοικονόμηση χώρου. Οι λειτουργικές ανάγκες εξυπηρετούνται και με την ύπαρξη μίας μόνο πλάγιας θύρας, η οποία δημιουργούνταν ακριβώς μπροστά από την πρόθεση.

α. Το επιστύλιο του τέμπλου

Εικ.10. Γενική άποψη του επιστυλίου.

       Το τέμπλο επιστέφεται με επιστύλιο, το οποίο φέρει παράσταση της Μεγάλης Δεήσεως (Εικ.10). Αποτελείται από δύο τμήματα ενωμένα μεταξύ τους. Οι διαστάσεις του είναι 4,25Χ0,26 μέτρα. Στερεώνεται με ξύλινο πλαίσιο, το οποίο εφάπτεται στο άνω μέρος του τέμπλου, στους δύο πλαϊνούς τοίχους και στην οροφή. Το πλαίσιο αυτό τοποθετήθηκε για την στερέωση και προστασία του επιστυλίου κατά την τελευταία επισκευή του ναού.

Ο Σταυρός επίστεψης

Εικ.11. Ο Σταυρός επίστεψης.

Στο σημείο επαφής των δύο τμημάτων του τέμπλου, ανάμεσα στην παράσταση του Προδρόμου και του Παύλου βρίσκεται τοποθετημένος ανισοσκελής ξύλινος Σταυρός επίστεψης (Εικ.11). Στην επιφάνειά του απεικονίζεται ο Εσταυρωμένος, γυμνός με κοντό περίζωμα γύρω από την οσφύ. Φέρει ακάνθινο στεφάνι και γέρνει το κεφάλι προς τα δεξιά, ενώ τα μαλλιά του απλώνονται στους ώμους σε μακριούς βοστρύχους. Στο φωτοστέφανο τα γράμματα «(Ο) ΩΝ». Στην κορυφή της κάθετης κεραίας μέσα σε ανοικτό ειλητάριο η επιγραφή με μαύρα γράμματα «ΙΝΒΙ». Διακόσμηση διακρίνεται στην κεραία πάνω από το κεφάλι του Εσταυρωμένου. Στις τέσσερις μονόλοβες απολήξεις των κεραιών απεικονίζονται τα σύμβολα των ευαγγελιστών. Βαστάζουν κλειστά ευαγγέλια και είναι ο αετός του Ιωάννη στην κορυφή, ο βούς του Λουκά στη βάση κάτω από το σπήλαιο του Άδη, ο άγγελος του Ματθαίου δεξιά και ο μόλις διακρινόμενος λέοντας του Μάρκου.

Η κατάσταση διατήρησης του Σταυρού επίστεψης δεν είναι καλή. Το δεξί χέρι του Εσταυρωμένου και ο λέοντας του ευαγγελιστή Μάρκου είναι δυσδιάκριτα λόγω της φθοράς τους.

Η Μεγάλη Δέηση

Στους ναούς το θέμα της παράστασης της Μεγάλης Δέησης περιλαμβάνει σειρά θείων προσώπων. Κεντρικό θέμα της είναι η τυπική δέηση (στο κέντρο ο Χριστός, δεξιά ο Πρόδρομος, αριστερά η Θεοτόκος) και εκατέρωθεν μορφές αποστόλων, ευαγγελιστών, αγγέλων και ορισμένες φορές και άλλων αγίων. Η Μεγάλη Δέηση εκφράζει τις παρακλήσεις των πιστών για σωτηρία, όπως διατυπώνονται σε ευχές στη Θεία λειτουργία. Η τοποθέτησή της στο τέμπλο χρονολογείται από τον 7^ο αιώνα μ.Χ.. Κατά την Παλαιολόγεια περίοδο εντάσσονται σ’ αυτήν όλοι οι απόστολοι με αποτέλεσμα αργότερα να ονομασθεί και Αποστολικά. Τα Αποστολικά, όπως διαμορφώθηκαν τότε, επέζησαν μέχρι σήμερα. Οι μορφές απεικονίζονται μέχρι τη μέση.

Στη Μεγάλη Δέηση του ναού των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης (Εικ.10) απεικονίζονται συνολικά δεκαεπτά μορφές. Οι κεφαλές τους προβάλλουν σε βάθος αποτελούμενο από κοκκινωπή ταινία. Το υπόλοιπο μέρος του σώματός τους προβάλλει σε βάθος αποτελούμενο από σκουροπράσινη ταινία, εναλλασσόμενη με κοκκινωπή στο δεξιό τμήμα του επιστυλίου. Απλές διακοσμητικές γραμμές σχεδιάσθηκαν σ’ αυτή τη ζώνη. Η χρωματική ποικιλία είναι αρκετά φτωχή.

Οι δεκαεπτά απεικονιζόμενες μορφές είναι:

-κεντρικές μορφές στο επιστύλιο ο Χριστός και εκατέρωθεν αυτού η Θεοτόκος και ο Πρόδρομος.

-ακολουθούν οκτώ μορφές αποστόλων (σειρά απεικόνισης από αριστερά προς τα δεξιά): Θωμάς, Βαρθολομαίος, Ανδρέας, Πέτρος, Παύλος, Ιάκωβος, Σίμων και Φίλιππος.

-οι τέσσερις ευαγγελιστές (σειρά απεικόνισης από αριστερά προς τα δεξιά): Λουκάς, Ιωάννης ο Θεολόγος, Μάρκος και Ματθαίος).

-η όλη παράσταση περικλείεται από τους προφητάνακτες Σολομώντα και Δαβίδ, οι οποίοι βαστάζουν ανοικτά ειλητάρια με στίχους από προφητικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης.

Αναλυτικότερα από τα αριστερά προς τα δεξιά απεικονίζονται:

 Εικ.12. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο προφητάναξ Σολομών και ο απόστολος Θωμάς.

1. Προφητάναξ Σολομών (Εικ.12): Παρίσταται ως αγένειος νέος. Στο κεφάλι του φέρει στέμμα. Δεξιά αναγράφεται «CΟΛΟΜΩΝ». Το δεξί χέρι του εμπρός στο στήθος διακρίνεται με δυσκολία λόγω φθοράς. Στο αριστερό βαστάζει με σεβασμό (σεβίζων) ανοιχτό ειλητάριο, στο οποίο αναγράφεται: «+ΕΓΟ Ο/ΔΑΝΗΗΛ/ΕΘΕΟΡ/ΟΥΝ ΤΟΥ/ΟΥΡΑΝΟΥ». Ο στίχος προέρχεται από το βιβλίο του Δανιήλ, όπου ο προφήτης Δανιήλ αρχίζει την περιγραφή του οράματός του με τα τέσσερα θηρία «ἐγὼ Δανιὴλ ἐθεώρουν ἐν ὁράματί μου τῆς νυκτὸς καὶ ἰδοὺ οἱ τέσσαρες ἄνεμοι τοῦ οὐρανοῦ προσέβαλον εἰς τὴν θάλασσαν τὴν μεγάλην.» (Δαν.7,2). Το όραμα του Δανιήλ σχετίζεται με τη Δευτέρα Παρουσία (περισσότερα για το θέμα βλέπε: Τερψιχόρη Πατρίτσια Σκώττη, Το όραμα του προφήτη Δανιήλ (Δαν.ζ΄,1-14) στη μεταβυζαντινή ζωγραφική, Δελτίο Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας 33, Αθήνα 2012, σελίδες 289-304).

2. Απόστολος Θωμάς (Εικ.12): στο αριστερό χέρι φέρει συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ φέρει το δεξί σε δέηση στο στήθος. Αναγράφεται «Ο Θω/ΜΑC».

 

Εικ.13. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο ευαγγελιστής Λουκάς.

3. Ευαγγελιστής Λουκάς (Εικ.13): Αναγράφεται «Ο ΛΟΥ/ΚΑC». Βαστάζει ευαγγέλιο σεβίζων με το αριστερό χέρι, ενώ φέρει το δεξί σε δέηση στο στήθος.

Εικ.14. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο απόστολος Βαρθολομαίος και ο ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος.

4. Απόστολος Βαρθολομαίος (Εικ.14): Αναγράφεται «Ο ΒΑΡ/ΘΟΛΟΜΕΟC». Στο δεξί χέρι φέρει συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ το αριστερό ακουμπά ελαφρά λίγο κάτω από το στήθος.

5. Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος (Εικ.14): Στο αριστερό χέρι βαστάζει ευαγγέλιο σεβίζων, ενώ το δεξί υψώνεται σε σχήμα ευλογίας. Αναγράφεται «Ο ΙΩ(ΑΝΝΗΣ)/Ο ΘΕΟΛΟ/ΓΟC».

Εικ.15. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Οι απόστολοι Ανδρέας και Πέτρος.

6. Απόστολος Ανδρέας (Εικ.15): Στο αριστερό χέρι φέρει συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ το δεξί υψώνεται σε σχήμα ευλογίας στο ύψος του στήθους. Αναγράφεται «Ο ΑΝ/ΔΡΕΑC».

7. Απόστολος Πέτρος (Εικ.15): Βαστάζει ανοιχτό ειλητάριο με το αριστερό χέρι, ενώ φέρει το δεξί σε δέηση στο στήθος. Αναγράφεται «Ο ΠΕ/ΤΡΟC».

Εικ.16. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Η Θεοτόκος, ο Ιησούς Χριστός και ο Πρόδρομος.

8. Θεοτόκος (Εικ.16): Έχει απλωμένα και τα δύο χέρια σε σχήμα δέησης προς το Χριστό. Αναγράφεται «ΜΗ(ΤΗ)Ρ/Θ(Ε)ΟΥ». Το μαφόριό της είναι περίτεχνα κοσμημένο στην περίκλεισή του (ώα).

9. Ιησούς Χριστός (Εικ.16): Με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ στο αριστερό βαστάζει κλειστό ευαγγέλιο. Αναγράφεται «Ι(ΗΣΟΥ)C/Χ(ΡΙΣΤΟΣ)».

10. Ιωάννης Πρόδρομος (Εικ.16): Η παράσταση είναι αρκετά φθαρμένη. Διακρίνεται μόνο η μορφή του, το αριστερό χέρι και τμήμα του δεξιού. Έχει απλωμένα και τα δύο χέρια δεόμενος προς το Χριστό, όπως η Θεοτόκος. Το αναγραφόμενο όνομά του έχει καταστραφεί.

Εικ.17. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο απόστολος Παύλος.

11. Απόστολος Παύλος (Εικ.17): Φέρει το αριστερό χέρι στο στήθος σε δέηση, ενώ με το δεξί βαστάζει σεβίζων συνεπτυγμένο ειλητάριο, το οποίο όμως έχει καταστραφεί. Αναγράφεται «(Ο) ΠΑΥ/ΛΟC».

Εικ.18. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Οι ευαγγελιστές Μάρκος και Ματθαίος.

12. Ευαγγελιστής Μάρκος (Εικ.18): Με το δεξί χέρι βαστάζει υψωμένο κλειστό ευαγγέλιο, ενώ φέρει το αριστερό σε δέηση στο στήθος. Αναγράφεται «Ο/ΜΑΡΚΟC».

13. Ευαγγελιστής Ματθαίος (Εικ.18): Με το αριστερό χέρι βαστάζει σεβίζων το ευαγγέλιο, ενώ το δεξί είναι υψωμένο εμπρός στο στήθος. Αναγράφεται «Ο/ΜΑΤΘΑΙ/ΟC».

Εικ.19. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Οι απόστολοι Ιάκωβος και Σίμων.

14. Απόστολος Ιάκωβος (Εικ.19): Με το αριστερό χέρι βαστάζει σεβίζων συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ το δεξί υψώνεται εμπρός από το στήθος. Αναγράφεται «Ο/ΗΑΚ(Ω)ΒΟC».

15. Απόστολος Σίμων (Εικ.19): Με το δεξί χέρι βαστάζει σεβίζων συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ φέρει το αριστερό σε δέηση στο στήθος. Αναγράφεται «Ο/CΗΜωΝ».

 Εικ.20. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο απόστολος Φίλιππος.

16. Απόστολος Φίλιππος (Εικ.20): Με το αριστερό χέρι φέρει σεβίζων συνεπτυγμένο ειλητάριο, ενώ διακρίνεται με δυσκολία μικρό μέρος του δεξιού χεριού, το υπόλοιπο έχει καταστραφεί. Αναγράφεται «Ο ΦΗ/ΛΗΠΟC».

 Εικ.21. Λεπτομέρεια επιστυλίου. Ο προφητάναξ Δαβίδ.

17. Προφητάναξ Δαβίδ (Εικ.21): Φέρει στέμμα και είναι ντυμένος με κεκοσμημένη στολή, όπως ο Σολομών. Απεικονίζεται ως γέρων γενειοφόρος. Υψώνει το δεξί χέρι σε χειρονομία λόγου, ενώ με το αριστερό βαστάζει σεβίζων ανοιχτό ειλητάριο, όπου αναγράφεται: «Ο ΔΑΒΙΔ/ΛΕΓΗ Ε/ΟΣ (ΟΤ)ΟΥ ΘΡΟ/ΝΗ ΕΤΕ/ΘΙΣΑΝ/ΚΕ ΒΙΒΛΗ/(Η)ΝΕΩΧΘΙ/ΣΑΝ». Πρόκειται για σύνθεση των χωρίων από το βιβλίο του Δανιήλ: «ἐθεώρουν ἕως ὅτου οἱ θρόνοι ἐτέθησαν, καὶ παλαιὸς ἡμερῶν ἐκάθητο, καὶ τὸ ἔνδυμα αὐτοῦ λευκὸν ὡσεὶ χιών, καὶ ἡ θρὶξ τῆς κεφαλῆς αὐτοῦ ὡσεὶ ἔριον καθαρόν, ὁ θρόνος αὐτοῦ φλὸξ πυρός, οἱ τροχοὶ αὐτοῦ πῦρ» (Δαν.7,9) και «ποταμὸς πυρὸς εἷλκεν ἔμπροσθεν αὐτοῦ· χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούργουν αὐτῷ, καὶ μύριαι μυριάδες παρειστήκεισαν αὐτῷ· κριτήριον ἐκάθισε, καὶ βίβλοι ἠνεῴχθησαν.» (Δαν.7,10).

Όπως στην προηγούμενη παράσταση του Σολομώντα (Εικ. 12) έτσι κι εδώ, ο αγιογράφος αναγράφει στο ανοικτό ειλητάριο αποσπασματικούς στίχους από το βιβλίο του Δανιήλ, όπου ο προφήτης περιγράφει το όραμά του με τα τέσσερα θηρία.

β. Οι φορητές εικόνες

Εικ.22. Η παράσταση του Μέγα Αρχιερέως δεσπόζει στο τέμπλο του ναού.

Η Ωραία πύλη φράσσεται από πρόσφατη εικόνα (1976) με παράσταση ολοσώμου Μέγα Αρχιερέως (Εικ.22). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν πέντε παλαιότερες φορητές εικόνες του τέλους του 19^ου αιώνα, οι οποίες σώζονται σε σχετικά καλή κατάσταση.

Αναλυτικότερα:

Εικ.23. Ο Ιησούς Χριστός.

Α. Ιησούς Χριστός, διαστ. 0,45Χ0,64 εκ. (Εικ.23): Με το δεξί χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό βαστάζει ανοικτό ευαγγέλιο, όπου αναγράφεται: «ΕΓΩ ΕΙ/ΜΙ ΤΟ ΦΩ(Σ)/ ΤΟΥ ΚΟ/ΣΜΟΥ Ο/ ΑΚΟΛΟΥ/ΘΩΝ Ε/ΜΟΙ ΟΥ/ ΜΗ ΠΕ/ΡΙΠΑΤΗΣΕΙ/ ΕΝ ΤΗ ΣΚΟΤΙΑ/ ΑΛΛ΄ ΕΞΕΙ ΤΟ ΦΩΣ/ ΤΗΣ ΖΩΗΣ» (Ιω. 8,12). Το ύψος των γραμμάτων είναι ομοιόμορφο εκτός από την τελευταία φράση «ΕΝ ΤΗ ΣΚΟΤΙΑ/ ΑΛΛ΄ ΕΞΕΙ ΤΟ ΦΩΣ/ ΤΗΣ ΖΩΗΣ». Εκεί τα γράμματα μικραίνουν για λόγους οικονομίας χώρου. Κάτω από την χρυσή ταινία που περιβάλλει την εικόνα, αναγιγνώσκεται η επιγραφή: «188(4) Δαπάνη τόν δούλον του Θεού Δημήτριος Κωνσταντίνου Καραμέτσης». Προφανώς ο αγιογράφος αντί να διαβάσει Καραμήτσος διάβασε Καραμέτσης (για το επώνυμο Καραμήτσος βλέπε: 1)Βουλευτικός κατάλογος του Δήμου Φαλάρων του έτους 1856. Οι εκλογείς της Νίκοβας και 2)Εκλογικός κατάλογος Νίκοβας (σήμερα Άνυδρο) του Δήμου Φαλάρων Φθιώτιδας του 1865.).

Εικ.24. Η Θεοτόκος.

Β. Θεοτόκος Μήτηρ Θεού, διαστ. 0,45Χ0,64 εκ. (Εικ.24): Η Θεοτόκος φέρει στέμμα και βαστάζει στο αριστερό χέρι της τον Χριστό. Ο Χριστός εδώ δεν απεικονίζεται ως θείο βρέφος, αλλά σε παιδική ηλικία. Στο κεφάλι του φέρει αρχιερατική μίτρα. Με το δεξί του χέρι ευλογεί, ενώ με το αριστερό στηρίζει ευαγγέλιο στο αριστερό γόνατό του. Κάτω από την χρυσή ταινία που περιβάλλει την εικόνα, αναγιγνώσκεται: «Τη 26 Αυγούστου 1884 Δαπάνης Τον Δούλον Του Θεού Αντώνιος Γεωργίου». Εδώ αναγράφεται μόνο το πατρώνυμο, ενώ το επώνυμο παραλείπεται, συνηθισμένο φαινόμενο αυτή την εποχή.

 Εικ.25. Ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος.

Γ. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, διαστ. 0,45Χ0,64 εκ. (Εικ.25): Απεικονίζεται μετά πτερύγων να ευλογεί με το δεξί του χέρι ενώ στο αριστερό βαστάζει το πινάκιο, μέσα στο οποίο βρίσκεται η κεφαλή του. Επάνω από την κομμένη κεφαλή του Προδρόμου στο πινάκιο απεικονίζεται κόκκινος ανισοσκελής σταυρός με λεπτές κεραίες. Δίπλα απλώνεται ανοικτό ειλητάριο με το κήρυγμά του: «ΜΕΤΑΝΟΕΙΤΕ ΗΓΓΙΚΕ ΓΑΡ/ Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ» (Ματθ.3,2). Κάτω από τη χρυσή ταινία που περιβάλλει την εικόνα, αναγιγνώσκεται η επιγραφή: «Τη 25 Αυγούστου 1884 Δαπάνη Τον Δούλον Του Θεού Γιώρης Χαραμέτσης». Ο αγιογράφος διάβασε εκ παραδρομής Χαραμέτσης αντί του ορθού Καραμήτσος. Το όνομα Γιώρης είναι χαϊδευτικό του Γεώργιος στην περιοχή.

Ο εικονογραφικός αυτός τύπος απεικόνισης του Προδρόμου δημιουργήθηκε κατά την μεταβυζαντινή περίοδο, ιδίως μετά τον 17^ο αιώνα. Σύμφωνα με τον Γεώργιο Σωτηρίου ο Πρόδρομος φέρει αγγελικές πτέρυγες ως προάγγελος του Μεσσία, όπως αναφέρει η προφητεία του Μαλαχία: «Ιδού ἐγὼ ἐξαποστέλλω τὸν ἄγγελόν μου, καὶ ἐπιβλέψεται ὁδὸν πρὸ προσώπου μου, καὶ ἐξαίφνης ἥξει εἰς τὸν ναὸν ἑαυτοῦ Κύριος, ὃν ὑμεῖς ζητεῖτε, καὶ ὁ ἄγγελος τῆς διαθήκης, ὃν ὑμεῖς θέλετε· ἰδοὺ ἔρχεται, λέγει Κύριος παντοκράτωρ.» (Μαλαχ.γ΄ 1). Στο Άγιον Όρος ο πτερωτός Πρόδρομος ερμηνεύεται και ως ο αρχηγός του αγγελικού τάγματος των ευσεβών μοναχών που μελλοντικά θα αντικαταστήσει τον εκπεσόντα εωσφόρο.

 Εικ.26. Οι Άγιοι Ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη.

Δ. Άγιοι Ισαπόστολοι Κωνσταντίνος και Ελένη, διαστ. 0,35Χ0,65 εκ. (Εικ.26): Απεικονίζονται ο Μέγας Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη έχοντας στη μέση τον Τίμιο Σταυρό. Ο Τίμιος Σταυρός περιβάλλεται στην κάθετο κεραία του από αλυσίδα. Ο Μέγας Κωνσταντίνος φέρει αρχιερατική μίτρα, όπως οι βυζαντινοί αυτοκράτορες της Παλαιολόγειας περιόδου. H Αγία Ελένη φέρει στέμμα. Με το δεξί της χέρι στηρίζει το Σταυρό, ενώ με το αριστερό βαστάζει φύλλο φοίνικα. Η αρχιερατική μίτρα και το στέμμα προσδιορίζουν τη βασιλική ιδιότητα των δύο αγίων. Στην κορυφή της εικόνας μέσα στη νεφέλη απεικονίζεται εντός τριγώνου ο παντεπόπτης οφθαλμός.

Η εικόνα φέρει στη βάση της την επιγραφή: «Τη 24 Αυγούστου 1884 Δαπάνη Τον Δούλον του Θεού Βασίλιος Γριγορίου». Και εδώ υπάρχει παράλειψη του επωνύμου.

 Εικ.27. Ο Άγιος Γεώργιος.

Ε. Άγιος Γεώργιος, διαστ. 0,37Χ0,65 εκ. (Εικ.27): Εικονίζεται ο Άγιος Γεώργιος δρακοκτόνος. Είναι έφιππος με στρατιωτική στολή και μανδύα που κυματίζει. Λογχίζει τον φτερωτό δράκοντα στο έδαφος, τον οποίο πατάει και το άλογό του με το πίσω αριστερό πόδι. Η μορφή του αγίου είναι ήρεμη παρά την ένταση της σκηνής. Δεξιά στέκεται βασιλοπούλα εμπρός σε παλάτι. Στον εξώστη ο βασιλιάς και η βασίλισσα παρακολουθούν τη σκηνή της δρακοκτονίας. Η εικόνα φέρει στη βάση της την επιγραφή: «Τη 21 Αυγούστου 1884 Δαπάνη Τον Δούλον Του Θεού Νικόλαος Ιω Πλούμπας».

Έως τον 6^ο αιώνα μ.Χ. ο Άγιος Γεώργιος απεικονιζόταν ως πεζός στρατιωτικός άγιος. Στη συνέχεια ως έφιππος με ακόντιο και από τον 12ο αιώνα μ.Χ. και μετά απεικονίζεται έφιππος δρακοκτόνος. Η σκηνή στηρίζεται στην παράδοση κατά την οποία ο Άγιος Γεώργιος έσωσε την κόρη του ειδωλολάτρη βασιλιά Σελβίου από έναν δράκοντα, που απαιτούσε κάθε φορά ένα ανθρώπινο θύμα για να επιτρέψει στους κατοίκους της πόλης να πάρουν νερό από την πηγή. Ο βασιλιάς και οι κάτοικοι της πόλης από ευγνωμοσύνη ασπάσθηκαν το χριστιανισμό. Στα καπούλια του αλόγου κάθεται μία μορφή κρατώντας οινοχόη. Η παράστασή της βασίζεται σε παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο άγιος απελευθέρωσε έναν νεαρό δούλο από τη Μυτιλήνη, την ώρα που σερβίριζε κρασί τους πειρατές, που τον είχαν αιχμαλωτίσει.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα των εικόνων, εκτός αυτής του Προδρόμου, είναι ότι στο τμήμα επάνω από τις εικονιζόμενες μορφές φέρουν ημικυκλική δόξα. Στο βάθος είναι κόκκινη, κατόπιν ακολουθεί μία λευκή ζώνη και τέλος στο εξωτερικό της πλαισιώνεται από σκούρα γαλάζια ζώνη. Υποδηλώνει την αγιότητα των μορφών και το φωτισμό τους από το Άγιο Πνεύμα σύμφωνα με το ευαγγελικό ρηθέν του Ιωάννη του Προδρόμου: «αὐτὸς ὑμᾶς βαπτίσει ἐν Πνεύματι ἁγίῳ καὶ πυρί.» (Λκ.3,16β). Η ημικυκλική δόξα σχετίζεται και με τις πύρινες γλώσσες στις κεφαλές των Αποστόλων κατά την Πεντηκοστή.

Οι πέντε αυτές φορητές εικόνες δημιουργήθηκαν από το ίδιο αγιογραφικό εργαστήριο (Ιωάννης Ζωγράφος εκ Γρεβενών, και οι δύο γιοί του) και την ίδια εποχή (1884), όπως οι Εικ.6,7&8 της Α΄ Ομάδας εικόνων της Αγίας Παρασκευής Ανύδρου (βλέπε σχετικά: Ο ναός της Αγίας Παρασκευής Ανύδρου). Η ακριβής χρονολόγηση των εικόνων των δύο ναών οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι κάτοικοι της Νίκοβας το 1884, τρία χρόνια μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας στο Ελληνικό βασίλειο και τη μετατόπιση των συνόρων βορειότερα, παρήγγειλαν στο αγιογραφικό εργαστήριο της Λαμίας εικόνες και για τους δύο ναούς.

2. Το ιερό και οι αγιογραφίες της κόγχης του

 Εικ.28. Οι δύο από τις τρεις μικρές κόγχες του ιερού.

Στο χώρο του ιερού εκτός από την κόγχη της αψίδας υπάρχουν άλλες τρεις μικρότερες κόγχες, που χρησιμοποιούνται από τον ιερέα κατά την τέλεση της Θείας λειτουργίας (πρόθεση, προσκομιδή) (Εικ.28).

 Εικ.29. Αριστερά της κόγχης του ιερού διακρίνεται η μικρή οπή με τις δεήσεις των πιστών.

Εκατέρωθεν της κόγχης του ιερού και στο ύψος της ζώνης αγιογράφησης των Συλλειτουργούντων ιεραρχών δημιουργήθηκαν δύο μικρές οπές, όπου με δυσκολία εισέρχεται χέρι. Εκεί οι πιστοί τοποθετούν χαρτάκια με ονόματα ζώντων αγαπημένων προσώπων τους, καθώς και λίγα χρήματα υπέρ υγείας (Εικ.29).

Εικ.30. Γενική άποψη του αγιογραφημένου τμήματος της κόγχης του ιερού.

Η κόγχη της αψίδας του ιερού παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον λόγω των αγιογραφιών που διασώζονται. Σήμερα είναι ορατές δύο ζώνες αγιογράφησης. Η αγιογραφημένη επιφάνεια της κόγχης, επαλείφθηκε με ασβέστη καλύπτοντας το κάτω τμήμα των Συλλειτουργούντων ιεραρχών. (Εικ.30). Η επάλειψη πραγματοποιήθηκε είτε γιατί είχε καταστραφεί το τμήμα αυτό, είτε γιατί θεωρήθηκε από τους κατοίκους, ότι με την επάλειψη προστατεύεται η αγιογράφηση από την απορρόφηση υγρασίας. Σήμερα μία προσεκτική εξέταση από εξειδικευμένους τεχνίτες (συντηρητές αρχαιοτήτων) θα μπορούσε να αποκαλύψει και αποκαταστήσει καλυμμένα σωζόμενα τμήματα της αγιογραφίας.

Στις δύο ζώνες των αγιογραφιών απεικονίζονται:

Η Πλατυτέρα των Ουρανών

 Εικ.31. Η Πλατυτέρα των Ουρανών.

Στην ανώτερη ζώνη απεικονίζεται η Θεοτόκος Πλατυτέρα των Ουρανών στον τύπο της Βλαχερνίτισσας έχοντας υψωμένα τα χέρια της σε σχήμα δέησης. Μπροστά στο στήθος της και μέσα σε δόξα (κύκλο) ο Χριστός σε νεαρά ηλικία με υψωμένα τα χέρια του σε σχήμα ευλογίας. Η παράσταση επιγράφεται «Η ΠΛΑΤΗΤΕ/ΡΑ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ» (Εικ.31). Η Θεοτόκος εσωτερικά φοράει γαλάζιο ρούχο, το οποίο συμβολίζει την ανθρώπινη φύση της ενώ το εσωτερικό κοκκινωπό φόρεμά της παραπέμπει στο θείο. Τα άκρα του εξωτερικού φορέματός της καταλήγουν σε κροσσωτή διακόσμηση. Τα κρόσσια συμβολίζουν τις αρετές που απέκτησε η Θεοτόκος από το Άγιο Πνεύμα. Στο μέτωπό της και στους ώμους της απεικονίζονται τρία αστέρια, τα παρθενόσημα. Ο αριθμός τους συμβολίζει το ότι η Θεοτόκος έμεινε παρθένος πριν, κατά και μετά τον τοκετό (αειπάρθενος).

Οι Συλλειτουργούντες ιεράρχες

Στην κατώτερη ζώνη απεικονίζονται τέσσερις Συλλειτουργούντες ιεράρχες, ανά δύο στραμμένοι προς τη Θεοτόκο. Και οι τέσσερις βαστάζουν ανοικτά ειλητάρια με αποσπάσματα από τη Θεία λειτουργία. Αναλυτικότερα από τα αριστερά προς τα δεξιά απεικονίζονται οι εξής ιεράρχες:

 Εικ.32. Ο Μέγας Αθανάσιος.

Ι. Μέγας Αθανάσιος (Εικ.32): Σώζεται μόνο η κεφαλή, το φωτοστέφανο και το ανοικτό ειλητάριο. Εκατέρωθεν της κεφαλής η επιγραφή: «(Ο ΑΓΙΟC) (ΑΘΑ)ΝΑCΙΟS». Στο ειλητάριο αναγράφεται: «+ΣΤΟΜ/ΕΝ ΚΑ/ΛΟC ΣΤΟ/ΜΕΝ (ΜΕ)Τ/Α ΦΟΒ/ΟΥ ΘΕΟΥ(…)».

 Εικ.33. Ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος.

ΙΙ. Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Εικ.33): Η μισή μορφή είναι κατεστραμμένη και ελαφρά καλυμμένη με ασβέστη. Εκατέρωθεν της μορφής υπάρχει η επιγραφή: «Ο ΑΓΙ(ΟC) Ιω(ΑΝΝΗC) Ο ΧΡΙCΟΣΤΟΜωC». Βαστάζει με τα δύο χέρια ανοικτό ειλητάριο, το οποίο αναγράφει: «+ΤΑ CΑ/ ΕΚ Τω/Ν Cω/Ν CΥ Π/ΡΟCΦ/ΕΡΟΝ/ΤΕC ΚΑΤΑ ΠΑ(ΝΤΑ)».

 Εικ.34. Ο Μέγας Βασίλειος.

ΙΙΙ. Μέγας Βασίλειος (Εικ.34): Δυστυχώς η μορφή του ιεράρχη έχει αφαιρεθεί. Σώζονται μόνο οι ώμοι, τα χέρια του καθώς και η επιγραφή: «Ο ΑΓΙ/ΟC ΒΑ/CΙΛΗΟC». Με τα δύο χέρια βαστάζει ανοικτό ειλητάριο, το οποίο αναγράφει: «+ΕΞΕ/ΡEΤΟC /ΤΗC Π(Α)ΝΑΓΙΑC/ ΑΧΡΑΝΤΟΥ/ ΗΠΕΡ/ΕΥΛΟ/ΓΗΜΕΝΗC».

Εικ.35. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος.

ΙV. Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος (Εικ.35): Η μορφή του ιεράρχη αφαιρέθηκε κατά τον ίδιο τρόπο, όπως του Μεγάλου Βασιλείου. Σώζονται μόνο οι ώμοι, τα χέρια του καθώς και η επιγραφή: «Ο ΑΓΙΟC ΓΡΗΓωΡΙΟC». Με τα δύο χέρια βαστάζει ανοικτό ειλητάριο, το οποίο αναγράφει: «1ον ΠΙνΑ΄ΚΙΟν»(?) και «+Αδω/ΝΤΑ ΒΟ/ΟΝΤΑ Κ/ΕΚΡΑΓΟ/(Ν)ΤΑ ΚΕ ΛΕ/ΓΟΝΤΑ/ ΚΕΡΙ/Ε ΚΙΡΙΕ».

Παρατηρήσεις:

Το θέμα της αγιογράφησης της κόγχης του ιερού είναι κοινό και απαντά σε πάρα πολλούς ναούς στον ελλαδικό χώρο. Περιλαμβάνει ζώνες παραστάσεων με απεικονίσεις της Πλατυτέρας των Ουρανών, της θείας κοινωνίας των Αποστόλων και των Συλλειτουργούντων Ιεραρχών. Συνήθης είναι και η απεικόνιση αγγέλων.

Στο ναό των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης Ανύδρου η παράσταση είναι λιτή. Αυτό συμβαίνει ίσως λόγω των μικρών διαστάσεων της κόγχης και επομένως έλλειψης χώρου. Η Πλατυτέρα απεικονίζεται μόνο με το Χριστό χωρίς την παρουσία αγγελικών μορφών. Ο αριθμός των Συλλειτουργούντων Ιεραρχών είναι περιορισμένος. Επίσης δεν απεικονίζονται άγγελοι να συλλειτουργούν μαζί τους.

Πλουσιότερες είναι οι παραστάσεις στην κόγχη του ιερού σε ναούς γειτονικών περιοχών του Ανύδρου. Οι ναοί αυτοί αποτελούν καθολικά μονών και ως εκ τούτου αιτιολογείται η αγιογράφησή τους με περισσότερα πρόσωπα. Πρόκειται για το καθολικό της Μονής του Αγίου Βλασίου Στυλίδας (Εικ.36), το ναό του Αγίου Ιωάννου (Αη-Γιαννάκος) (Εικ.37αβ), ο οποίος βρίσκεται 200 μέτρα κοντά στη Μονή Αγίου Βλασίου και το καθολικό της Μονής του Αγίου Γεωργίου Μυγδαλιάς στη Νεράϊδα (Εικ.38).

 Εικ.36. Η κόγχη του ιερού στο καθολικό της Μονής του Αγίου Βλασίου Στυλίδας. Η αγιογράφηση περιλαμβάνει τρείς ζώνες. Στην άνω ζώνη εκατέρωθεν της Πλατυτέρας (τύπος της Βλαχερνίτισσας) απεικονίζονται δύο άγγελοι να δέονται προς αυτήν. Στη μεσαία ζώνη απεικονίζεται η Θεία λειτουργία και η μετάληψη των Αποστόλων από τον Χριστό. Στην κάτω ζώνη απεικονίζονται οι Συλλειτουργούντες ιεράρχες.

α.

Εικ.37α. Η Πλατυτέρα των ουρανών (τύπος της Βλαχερνίτισσας) στην κόγχη του ιερού του ναΐσκου του Αγίου Ιωάννου (Αη-Γιαννάκος) Στυλίδας. Εκατέρωθεν της Πλατυτέρας απεικονίζονται δύο σεβίζοντες άγγελοι να δέονται προς τη Θεοτόκο.

 β.

Εικ.37β. Συλλειτουργούντες ιεράρχες στην κόγχη του ιερού του Αγίου Ιωάννου (ΑηΓιαννάκος) Στυλίδας. Προπορεύεται αυτών άγγελος, ο οποίος βαστάζει ριπίδιο.

Εικ.38. Η Πλατυτέρα των ουρανών (τύπος της Βλαχερνίτισσας) στην κόγχη του καθολικού της Μονής του Αγίου Γεωργίου Μυγδαλιάς στη Νεράϊδα. Εκατέρωθεν απεικονίζονται δύο σεβίζοντες άγγελοι να δέονται προς τη Θεοτόκο.

Παρατηρώντας και συγκρίνοντας τις μορφές της Μεγάλης Δέησης με αυτές της κόγχης του ιερού του ναού, προκύπτει το συμπέρασμα ότι μπορούν να αποδοθούν στο ίδιο αγιογραφικό εργαστήριο. Αγιογραφήθηκαν δηλαδή από τεχνίτες που εργάσθηκαν στην Παλιονίκοβα μετά ή κατά το κτίσιμο του ναού. Τα κοινά χαρακτηριστικά των μορφών της Μεγάλης Δέησης και αυτών της κόγχης του ιερού είναι η απόδοσή τους με το ίδιο καλλιτεχνικό εκφραστικό μέσο (στυλ) του καλλιτέχνη, τα χρώματα και ο γραφικός χαρακτήρας των επιγραφών. Οι ανορθογραφίες που παρατηρούνται είναι γενικότερο φαινόμενο στον ελλαδικό χώρο και οφείλονται στη μεγάλη αγραμματοσύνη που επικρατούσε αυτή την εποχή.

Γ. Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

Ως προς τη χρονολόγηση του ναού, της Μεγάλης Δέησης και των αγιογραφιών της κόγχης του ιερού πρέπει να επισημανθούν τα εξής:

Ο 18^ος αιώνας μ.Χ. έχει συνδεθεί στην περιοχή της Φθιώτιδας με την δραστήρια προσωπικότητα του Ανθίμου επισκόπου Ζητουνίου (1721-1771), ο οποίος υπαγόταν στον Μητροπολίτη Λαρίσης. Διαπιστώνεται έντονη οικοδομική δραστηριότητα με την παρουσία σημαντικού αριθμού μνημείων στην περιοχή. Τα οικοδομηθέντα μνημεία είναι είτε ενοριακοί ναοί τύπου ξυλόστεγης βασιλικής τρίκλιτης ή μονόκλιτης, όπως ο εξεταζόμενος, είτε καθολικά μονών, όπως αυτά στην περιοχή της Στυλίδας. Ο Άνθιμος πρωτοαναφέρεται σε επιγραφή με χρονολογία 1721 στο τέμπλο του παλιού ναού της Αγίας Παρασκευής των Κοκωτών Μαγνησίας. Οι Κοκκωτοί την εποχή αυτή ανήκαν στην επισκοπή Ζητουνίου.

Επί των ημερών του κατασκευάσθηκαν, ανηγέρθησαν ή αγιογραφήθηκαν κατά χρονολογική σειρά:

-κατασκευάσθηκε το ξυλόγλυπτο τέμπλο του ναού της Παναγίας Δέσποινας Λαμίας (1739).

-ανηγέρθη (1741) και αγιογραφήθηκε (1752) το καθολικό της Μονής του Αγίου Βλασίου Στυλίδας.

-ανηγέρθη το καθολικό της Μονής Ταξιαρχών Νεράϊδας (1752).

-ανηγέρθη και αγιογραφήθηκε το καθολικό της Μονής Αγίου Γεωργίου Μυγδαλιάς στη Νεράϊδα (1753).

-ανηγέρθη και αγιογραφήθηκε (1755) ο ναΐσκος του Αγίου Ιωάννου (Αη-Γιαννάκος) κοντά στο καθολικό της Μονής του Αγίου Βλασίου Στυλίδας.

-ανηγέρθη και αγιογραφήθηκε (1762) ο ναός της Παναγίας «Αρχοντικής» Λαμίας.

Συμπερασματικά, τα στοιχεία συγκλίνουν στην άποψη ότι ο ναός των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στην Παλιονίκοβα κατασκευάσθηκε κατά τα μέσα του 18^ου αιώνα μ.Χ., επί επισκόπου Ζητουνίου Ανθίμου, πιθανότατα τη δεκαετία 1750-1760. Το ίδιο και η Μεγάλη Δέηση καθώς και η αγιογράφηση της κόγχης του ιερού.

ΠΗΓΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Φωτογραφικό αρχείο Σωτήρη Γ. Αλεξόπουλου.