Πολεμικό Ημερολόγιο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (Μέρος Δ΄)

ΜΕΡΟΣ Δ΄

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΜΑΡΤΙΟΥ 1921: Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΦΙΟΝ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡ

Η διάβαση του Ακάρ Ντάγ (Χάρτης 1)

«…Και την άλυν υμέραν τας 11, επιτάξανμι αραπάδες [αραμπάδες] και βάλαμι τους γιλιούς απάνο. Και συνέχισεν υ πορίαν. Και ύμεθα το τάγμα μας και προτοπορίαν [εμπροσθοφυλακή]! Εβαδίσαμε δε πολύ ελέφτηραν. Κατά τας 11 υ όραν εσιναντήσαμε ένα χωργίον[1]. Και βάδιζιν ιμπρός το υπικόν μας. Κε πιαστήκαν με τους τσέτες επί μίαν όραν. Και μετά εφτάσαμε και εμίς. Και εβάλαμεν μερικά όπλα ο 9 λόχος.

Kαι τους βάλαμι και μιρικές οβίδες. Και το σκάσανε! Εδιαλύθησαν και τριπόσαν! Εβαδίσαμε κοντά να τους εύρομι. Αλά ετριπόσαν μέσα στα δάσι κε στα βωνά τα ψηλά, απού ύταν γεμάτα από χιόνηα! Κι δάσι σαν τον Ταρσόνι[2]! Μόνον κάτη καζάνηα ύβραμι απού μαγιρέβαν[3].

Ακολουθούσαμε δε την σινέχιαν μέσα σε μίαν ρεματηά. Αφόσον εβαδίσαμι πολύ κε κοραστήκαμι, εκάτσαμε μέσα στο ρέμα και φάγαμι επή μίαν όραν. Και πάλυ υ σινέχιαν ακολούθεσι μέσα σι κάτη νερά και λάσπες και χιόνηα! Και δρόμος δεν έπαρχι [υπήρχε] καθόλον. Κάτη μονοπάτηα απού έβοσκαν τα γιλάδια βαδίζαμε! Κε ούτε έπαρχι καλίτερος δρόμος να περάσουμι. Ακολοθούσαμε δε μιρικόν ανείφορον.

Κε μιτά μας παρουσιάσκανε κάτη άλα βονά πιο μεγάλα, σαν το Γγούζη[4]! Και να ορθούνε [ορθώνονται] χαράδρες κε δάσους! Ούτε ουρανόν βλέπαμε, ούτε κε γιν! Κε χιόνη μίαν ζόση! Αλά εφτηχώς κε ύταν παγωμέ{νο} και δεν βλάγαμε [βουλιάζαμε] (Εικ.1,2). Εάν έπιφτε κανένας, ύθελεν 3 να τον βγάνον από το χιόνη! Ας ύνε δε…

Αφόσον επροχορέσαμε επί 2 όρας μέσα εις το δάσος κι νερά κι ανίφωρον, καταορθόσαμε να βγώμε απάνω εις ένα βωνών, όπου ύχαι λιόσυ ολύγων το χιόνην και ύτο αποχιονήστρα. Κε ύταν χάμο υ γις κοκινάτσα.

Και πιγέναμι μέχρι τω γόναν μέσα στες λάσπες! Και σταματήσαμε εκί κε περιμέναμι να έρθων τα μιταγωγικά και να βαδίσομε πάλε εμπρός. Αλά τα μιταγωγικά που να βγιόν [βγούν]; Ούτε άδιγια [άδεια] δεν βγέναν! Κι ύρθεν το μιχανεκό κι έκανεν δρόμον και διαβίκανε. Αλά τη όρα ύρθαν; Ύρθαν τας 12 υ όραν την νίκταν! Τότες εμίς αφόσον εκάτσαμε επί 2 όρας. Κε ύμασταν κοραζμένη κε υδρομένη, μί ροτάς!

Κι ο αγέρας εφίσαγε κε έκοβι περόνηα [τρυπούσε τα κόκκαλα]! Ο κιρός χάμο λάσπες, νερά και χιόνη. Κε από πάνω έτημος για να πιάσι πάλε. Κοβέρτες δεν ήχαμε να σκεπαστόμι. Τότες επιλπιστήκαμι [απελπιστήκαμε] δε το πος θα ξεμιρόσομε κε μίς! Κε υ αξυματηκί διατάσον:

-Εμπρός πεδιά, όλυ για ξύλα! Να φέριτε να κολίσομε [ανάψουμε] φοτηά!

Αμέσος τότες εμίς ετρέξαμε όλυ μέσα στο χιόνη. Αλά κι πού να τάβρομι τα ξύλα; Μι τή [τί] να τα κόψουμε; Ασίνε…. Εμάσαμε μιρικά μούσκλα. Όσου [Μέχρι] να τα βάλομι στην φοτηάν καΐκανε αμέσος! Πίσου για ξίλα. Υ όρα ύταν, θημούμι, 11 νίχτα. Σκοτάδι! Αγέρας φίσαγε ψιχρός κε όλιν τι νήχταν! Έτσι επέρασι υ νύχτα… Ένας απάνω στον άλον πέφταμε για να ζισταθούμι! Αλά ας ίνε…

Μας πίρεν υμέρα[5] καμι{ά} φοράν (Στο περιθώριο της σελίδας του σημειωματαρίου κάτω δεξιά αναγράφεται με μολύβι από τον ίδιο: εις βωνόν Καρτάγ ονωμάζονταν αφτό). Και σφάκξαμε κάτη πρόβατα για να τα πσίσουμε διότη ύμασταν και νηστηκί από τας 11 το μεσημέρι. Αμέσος ύδεν ο σινταγματάρχις[6] με των μέραρχων[7] κάπιαν φάλανγγαν εχτρικίν! Και αμέσος τότες το μεράζωμε το κρέασι άπσιτο. Και τρέχομε! Αλά δεν τους βοδόσαμε [προφτάσαμε], έφιγαν!

Αλά βαδίσαμε μέσα σι κάτη χιόνια πολλά! Κε σι κάτη

σάρες [κατηφορικό πετρώδες έδαφος]! Κιλάγαμι, θημούμι, ζβαρνόντα και κατεβέναμε κάτο! Και εμίς και υ αξιοματηκί μας! Τα μεταγογικά πάλε δεν βγέναν! Πάλε δρόμον το μιχανεκόν! Κε σινηχίζη υ πορίαν (Εικ.3).

Αφόσον εκατηβίκαμε χαμιλά εις τας πρόποδα{ς} και σιναντήσαμε μερικούς υπίς τσέτες ο 10 λόχος. Και τους βένομι! Και εβάρισεν ο 10 λόχος έναν υπέαν με το άλογό του (Εικ.4). Και υ άλυ τό σκασαν! Ύταν έος 100[8]. Ακολοθήσαμε δε τον δρόμο μας ακροβολυστά και εμπρός μας το δικό μας υπικόν. Και καταφτάσαμι μέσα σ’ ένα χωργίον τουρκικόν[9]. Και μίναμε εκί το βράδι τας 12 μινός. Εβγάλαμι φιλάκια, επίγεν ο πρότος ουλαμός. Εκί τέλος εχορτάσαν υ ευζώνη κότες-νταούκ και πρόβατα-κουϋούν! Αλά ύταν 2 μέρες νηστηκί! Εγώ ύμον μάγιρας εκίνο το βράδι. Ύχαμε κρέασι 10 κουϋούνηα σφάξυ. Και καμίαν 10 κότες ύχα εγώ με τιν ενοματήαν μου. Εψίσαμε και φάγαμε. Και τις υπόλυπες τις βάλαμε μες το καζάνι κι βράσαν.

Η μάχη του Αφιόν Καραχισάρ (Χάρτης 2)

Τας 13 εκινίσαμε πάλεν αλά τελιφτέον το τάγμα μ{ου}. Αφόσον ακολουθήσαμι δε και κατά τας 2 υ όραν εφτάσαμι πλισίον σι κάτη βωνά. Και μας έβανον υ τούρκι μι το περόβολον! Επί 2 όρας μας βαράγαν μακράν αλά εμίς επροχωρούσαμε! Και κατά τας 4 υ όραν εφτάσαμι πλισίον και μας βάναν.

Και το πεζηκόν και το κανώνη ακολουθούσε να βένι. Και να έχουμε και απόλυες, κιρίος το 2 τάγμα. Αλά αφόσον επλισιάσαμι, αρχίσαμι και εμίς να βένωμε, πεζηκόν και περόβωλον διαρκός! Και αφτή και εμίς. Άκουγες τα πιρόβολα μέχρη τας 8 υ όραν βέναν. Κε την νήχταν ακόμι βέναν. Όσον απού πίρεν υ άλι υμέραν[10].

Τας 14 άρχισε κι πάλυ το ύδιον. Και άκογες μόνον μίαν βογίν από τα πιρόβολα! Εχτρικά κε δικά μας έκαναν μπανάζη [μπαράζ]! Εβαράγαν αφραγμόν[11] τα δικά μας και προχουράγαμι εμίς. Κι άκουγες τα πολιβόλα και κάναν σαν αϋδόνηα! Αφόσον δε προχορέσαμι τόσον πολύ κα{τά} τας 11 μισί το σκάσανι. Κι φέβγαν αγρίος! Κι πιτάγαν τα φισίνγγια τους κι όλα τα πράγματά τους! Υ 2 μιραρχίαν ύταν αριστερά μας. Κι δεν υμπορούσε καθόλον να προχορέσυ από τα πιρά κε από τες οβίδες. Αλά αφόσον εσπάσαμι εμίς, τότις άρχισαν και αφτή να υπουχουρούνε, θέλασι [θέλοντας] και μι. Διότη θαλα [θα] τους κλύσομε, αν δεν οπιστοχοράγαν. Και εμίς τους πίραμε κοντά τότες στο κινήγι, όστες [ώστε] τους κάναμι και πιτάξανε και τα βρακιά τους, με{τά} σινχορίσιος, από τον φόβον τους! Αφίσαν και καταβλισμούς απίραγους, μαγιρίαν και λιπά. Αφίσαν αλέβρια, κανόνηα, κάρα… Εχάλασι το περόβολον αφτοκίνετα, καμίλες. Μίαν καμί{λα}

τες έκοψεν τον λεμόν πέρα-πέραν! Τέτιους σκοπεφτάς {ύχαμι}! Ύχαμι κάπιον λοχαγόν της Α μίρας ορειβατικού, όπου τους τάραξυ! Έναν να ύβλυπε, θαλα [θα] των ρίξε, δεν τον άφινεν!

Η κατάληψη του Αφιόν Καραχισάρ

Αφώσον τους κινεγίσαμε τόσον πολύ και πιάσαμι και πολούς αχμαλότους[12], εκαταφτάσαμε και εις την πόλυν Αφχιόν Καρακαισάρ (Εικ.5)[13]. Εκαταλίφθη τας 4 υ όραν από το 3 τάγμα ευζώνων και το ιπικόν μας! Εκαταβλύσκαμε δε εκί απόξου. Και ο πρότος ουλαμός επίγεν φιλάκιαν μέσα. Εις το νοσοκομίον ύτων τραγματήϋ τούρκι μέσα 207. Επίγεν ο γιατρός κε έκανε επίσκιψιν κε ύβρεν 207.

Τας 15 ανάπαψην. Αλά εγώ εβρίσκομαν με 40 περιτόν κε 4 ενέσις! Ο γιατρός μου έκανεν το θάμα του!

-Πρότη φοράν βλέπου άνθροπον με 40 περιτών και να βαροί βόλτες!

-Κάτσε μέσα στην σκινί σου! να μου λέγι ο γιατρός. Και ’γώ να γιρίζω έξω από τιν στενωχόριαν μου, από τον περιτόν, χορίς να πάγω εις νοσοκομίον.

Τας 16 το ίδιον ανάπαψην. Αλά εγώ ευρίσκομαν με 38 και 5 περιτόν! Και το βράδι εφίγαμε[14] και αντηκαταστήσαμε των 10 λόχον επί 3 όρας μακράν. Αλά μου πίρεν ο γιατρός τον γιλιόν!

Εφτάσαμε δε κάποτες εκί. Αντηκαταστήσαμε των 10 λόχον. Και μίναμε εκί το βράδι.

Και το προγί τας 17 εφίγαμε πάλεν 3 όρες πορίαν έξω από την πόλυ εμπρός. Διότη μπροστά ύχαμι το 2 σύν{ταγ}μα. Και πίγαν και το γίριζαν [περιτριγύριζαν]. Επί 2 όρας μάχι ο 9 λόχος! Και πιγέν [πηγαίνει] το υπικόν ευζώνω{ν} (Εικ.6) και τους εκίκλοσεν! Και τους πιάσανε όλους! Ύτον περίπο{υ} 10,50 [150]. Και τους πλάκοσεν το υπικόν με τες σπάθες! Και τους λυανήσαν υ ευζώνη κε υ φαντάρι! Παροσίασαν μόνων 50 από τους 10,50 [150]!

Εβαδίσαμε ο λόχος. Κε εγώ, υ ενοματήα μου, έμινε εκί φιλάκιον να φιλάξυ μιρικά πράγματα, τες αποθήκες από δεν υμπουρούσαν να τα σικόσουν. Εμίναμε εκί κε πίραμε κε 2 οκάδες μαλακόν-γάλα-σού. Το πύρε κάπιος δικανέας Αποστολάρος ο μακάριος από κάτι πρόβατα, υ [ο] οπίος εσκοτώθη έπιτα την άλιν υμέραν, τας 19[15]! Και φάγαμι. Κι μετά ύρθαν τα μεταγογικά. Και φορτόσαμι τα πράγματα κι τους γιλεούς. Και βαδίσαμε σιγά-σιγά. Κε ’γώ ύχα γένη ολύγον καλύτερα. Κε φτάσαμε. Και φκιάσαμε σκενές.

Και μίναμε εκί μέχρι το βράδη………»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ- ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Πρόκειται για το χωριό Ακχόρ Χισάρ. Σήμερα ονομάζεται Αχιρχισάρ (τουρκ. Ahirhisar) ή Αχουρχισάρ (τουρκ. Ahurhisar) ή Γεσιλχισάρ (τουρκ. Yeşilhisar). Βρίσκεται 15 χιλιόμετρα ανατολικά του Αχάτ σε υψόμετρο 1.238 μ.. Έχει πληθυσμό 2.725 κατοίκους (απογραφή 2000).

[2] Πρόκειται για το τοπωνύμιο Δροσούνι στην Όθρυ, όπου υπάρχει δάσος ελάτων (βλέπε στην προμετωπίδα του ιστολογίου).

[3] Η ΧΙΙΙη Ημιλαρχία ενεπλάκη με 600 τούρκους ιππείς, που κατείχαν τα υψώματα δυτικά του Τσαλτίκοϊ, τους οποίους και απώθησε. Το Τσαλτίκιοϊ σήμερα ονομάζεται Τσάλτζα (τουρκ. Çalca). Βρίσκεται 4 χιλιόμετρα ανατολικά του Αχιρχισάρ σε υψόμετρο 1.287 μ. και έχει πληθυσμό 1.178 κατοίκους (απογραφή 2000).

[4] Είναι το ορεινό συγκρότημα του Ακάρ Ντάγ. Σήμερα ονομάζεται Αχίρ Νταγί (τουρκ. Ahir Daği). Αποτελείται από τα όρη Τουμλού Τεπέ (σήμερα Ντουμλού Τεπεσί, τουρκ. Dumlu Tepesi με ύψος 1.511 μ.) και την κυρίως κορυφή του Ταζλέρ Καρλίκ με ύψος 1.915 μ.. Το ύψος των βουνών αυτών δεν απέχει πάρα πολύ από το ύψος της Όθρυος (Γκιούζι) που είναι 1.726 μ..

[5] Ξημέρωσε η 12η Μαρτίου 1921.

[6] Ο Νικόλαος Πλαστήρας, διοικητής του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων.

[7] Ο διοικητής της ΧΙΙΙης Μεραρχίας συνταγματάρχης (ΠΒ) Κίμων Διγενής.

[8] Ήταν η οπισθοφυλακή των υποχωρούντων τούρκων.

[9] Το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων ως εμπροσθοφυλακή της ΧΙΙΙης Μεραρχίας έφτασε στις 5 το απόγευμα στο χωριό Γκιουνέϊ, όπου και διανυκτέρευσε. To Γκιουνέϊ σήμερα ονομάζεται Γκιουνέικιοϊ (τουρκ. Güneyköy). Βρίσκεται 66 χιλιόμετρα ανατολικά του Ουσάκ και 57 δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ, δίπλα στο δρόμο Ουσάκ-Αφιόν Καραχισάρ, σε υψόμετρο 1.164 μ.. Έχει πληθυσμό 2.655 κατοίκους (απογραφή 2000).

[10] Η πορεία ήταν Γκιουνέϊ-Σινάν Πασά-Πασάκιοϊ-Σινίρκιοϊ. Η φάλαγγα εβλήθη από τα υψώματα του Τσακιρσάζ. Παρ’ όλα αυτά το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων έφτασε 500μ. προ της κύριας γραμμής αντιστάσεως των τούρκων. Εκεί εγκατέστησε προφυλακές στα υψώματα Τσακιρσάζ-Γιατζιλάρ με συνεχή ανταλλαγή πυρών. Για τα χωριά από τα οποία διήλθε η φάλαγγα, πρέπει να σημειωθούν τα εξής:

To Σινάν Πασά και σήμερα ονομάζεται Σινανπασά (τουρκ. Sinanpaşa) και είναι πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας. Βρίσκεται πάνω στο δρόμο Ουσάκ-Αφιόν Καραχισάρ, 33 χιλιόμετρα δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ σε υψόμετρο 1.146 μ.. Έχει πληθυσμό 6.168 κατοίκους (απογραφή 2000).

Το Πασάκιοϊ (τουρκ. Paşaköy) σήμερα ονομάζεται και Αχμετπασά (τουρκ. Ahmetpaşa). Βρίσκεται 31 χιλιόμετρα δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ και 2 ανατολικά του Σινανπασά σε υψόμετρο 1.089 μ.. Έχει πληθυσμό 3.749 κατοίκους (απογραφή 2008).

Το Σινίρκιοϊ σήμερα ονομάζεται Σινίρ (τουρκ. Sinir) και αποτελεί μέρος του χωριού Τινάζτεπε (τουρκ. Tinaztepe). Βρίσκεται 14 χιλιόμετρα δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ σε υψόμετρο 1.107. μ.. Έχει πληθυσμό 5.552 κατοίκους (απογραφή 1997).

Το Τσακιρσάζ σήμερα ονομάζεται Τσακίρκιοϊ (τουρκ. Çakirköy). Βρίσκεται 7 χιλιόμετρα δυτικά του Αφιόν Καραχισάρ σε υψόμετρο 1.052 μ. και έχει πληθυσμό 526 κατοίκους (απογραφή 2000).

Το Γιατζιλάρ σήμερα ονομάζεται Γκεζλέρ (τουρκ. Gezler). Βρίσκεται 14 χιλιόμετρα βορειοδυτικά του Αφιόν Καραχισάρ σε υψόμετρο 1.122 μ. και έχει πληθυσμό 360 κατοίκους (απογραφή 2000).

[11] Φραγμός πυροβολικού είναι οι συνεχείς και συντονισμένες βολές των πυροβόλων. Γίνεται με σκοπό την κάλυψη του πεζικού στην επέλασή του προς τις εχθρικές θέσεις.

[12] Από τις 5.00 τα ξημερώματα το 3ο τάγμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων ενισχυμένο με πυροβολαρχία, επιτέθηκε στα υψώματα Μουτατίμπ Ντάγ από Σινίρκιοϊ προς Καγιαντιμπί. Στις 7.00 κατέλαβε θέσεις απέναντι από τους τούρκους χωρίς να γίνει αντιληπτό από αυτούς, επειδή ήταν απασχολημένοι με το υπόλοιπο σύνταγμα. Όταν αντελήφθησαν την κίνηση του 3ου τάγματος άρχισαν τμηματική υποχώρηση από τις 9.00 το πρωί. Καθώς κατέβαιναν από τα υψώματα του Τσακιρσάζ προς την πεδιάδα βάλλονταν από το ελληνικό πυροβολικό. Το μεσημέρι το έφιππο τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων συνέλαβε 30 αιχμαλώτους.

To Καγιαντιμπί και σήμερα ονομάζεται Καγιαντιμπί (τουρκ. Kayadibi). Βρίσκεται 30 χιλιόμετρα από το Αφιόν Καραχισάρ και 15 από το Σινανπασά σε υψόμετρο 1.154 μ.. Έχει πληθυσμό 896 κατοίκους (απογραφή 1997).

[13] Αφιόν Καραχισάρ (τουρκ. Afyonkarahisar και Afyon, ελλην. Ακροϊνόν). Στα ελληνικά μεταφράζεται το μαύρο κάστρο του οπίου. Βρίσκεται 115 χιλιόμετρα ανατολικά του Ουσάκ και 250 νοτιοδυτικά της Άγκυρας σε υψόμετρο 1.034 μ.. Χαρακτηριστικό της πόλης είναι ο βράχος ύψους 200 μ. με το κάστρο στην κορυφή του. Είναι πρωτεύουσα της επαρχίας Αφιόν. Το 1919 είχε πληθυσμό 35.000 κατοίκους, εκ των οποίων 27.000 τούρκοι και 8.000 έλληνες, αρμένιοι και λίγοι ευρωπαίοι.

[14] Η ΧΙΙΙη Μεραρχία είχε συστήσει δύο αποσπάσματα για την εκκαθάριση της περιοχής ανατολικά του Αφιόν Καραχισάρ. Στο ένα απόσπασμα συμμετείχε το 3ο τάγμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και μία πυροβολαρχία της ΧΙΙΙβ Μοίρας Ορειβατικού Πυροβολικού.

[15] Αποστολάρας Βασίλειος του Αθανασίου. Βλέπε: Φθιώτες νεκροί 1919-1922 (Μικρασιατική Εκστρατεία).

ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΤΕΣ

Eικ.1: Άνδρες του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο χιονοσκέπαστο Ακάρ Ντάγ. [Πηγή: Φουντουλάκης Εμμ., Πολεμικά φύλλα από την Μικρασιατικήν εκστρατείαν. Κώστα Μισαηλίδη Πολεμικού Ανταποκριτή, Αθήναι 1923].

Eικ.2: Άλλη σκηνή από τη διάβαση του Ακάρ Ντάγ. Σε πρώτο πλάνο ένας εύζωνας έχοντας το μάνλιχερ στον ώμο βοηθάει συμπολεμιστή του, όπως περιγράφεται στο ημερολόγιο. [Πηγή: Φουντουλάκης Εμμ., Πολεμικά φύλλα από την Μικρασιατικήν εκστρατείαν. Κώστα Μισαηλίδη Πολεμικού Ανταποκριτή, Αθήναι 1923].

Eικ.3: Στάση για ανάπαυση στο Ακάρ Ντάγ στις 12 Μαρτίου 1921. Οι εύζωνοι φορούν γαλλικά κράνη Αντριάν μοντέλο 1915. [Πηγή: Φουντουλάκης Εμμ., Πολεμικά φύλλα από την Μικρασιατικήν εκστρατείαν. Κώστα Μισαηλίδη Πολεμικού Ανταποκριτή, Αθήναι 1923].

Εικ.4: Τσέτης ιππέας. Στο αριστερό του χέρι φέρει τουφέκι μάουζερ μοντέλο 1890, ενώ με το δεξί κρατάει το άλογό του από το χαλινάρι. [Πηγή: Δημητράκης Π., Έλληνες κατάσκοποι στη Μικρά Ασία (1919-1923), Αθήνα 2006].

Eικ.5: Άποψη του Αφιόν Καραχισάρ το 1921. Πάνω από την πόλη δεσπόζει ο χαρακτηριστικός βράχος. [Πηγή: Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001].

Eικ.6: Το έφιππο τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κάπου στη Μικρά Ασία. [Πηγή: Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001].

Χάρτης 1: Η έναρξη της προέλασης και η διάβαση του Ακάρ Ντάγ. [Πηγή: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922), Επιθετικαί Επιχειρήσεις Δεκεμβρίου 1920-Μαρτίου 1921, Αθήναι 1963 (Ανατύπωση 1986].

Χάρτης 2: Η μάχη του Αφιόν Καραχισάρ. [Πηγή: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922), Επιθετικαί Επιχειρήσεις Δεκεμβρίου 1920-Μαρτίου 1921, Αθήναι 1963 (Ανατύπωση 1986].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Βλέπε: Πολεμικό Ημερολόγιο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (Μέρος Γ΄).

Πολεμικό Ημερολόγιο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (Μέρος Γ΄)

ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ, ΒΟΥΡΝΟΒΑ ΚΑΙ ΜΑΓΝΗΣΙΑ

«Βλέπου κορίτσια τρέχονε

με λούλουδα στα χαίρια,

με δάκρια στους ουφθαλμούς

ή μι φιλιά στα χίλια,

εις εμάς να τα δορίσουνε,

που μπίκαμι στην πόλιν.

Αλού άκουγες κλάματα

αλού χαρές μεγάλες

αλού σταβρουφιλίματα

απού τους καλούς τσιωλιάδες.»

(Απόσπασμα από το δεύτερο σημειωματάριο)

Σημειωματάριο πρώτο :

«……..Κι έπιτας αναχωρίσαμι. Και τας 10 ι όραν εβγίκαμι εις τιν Ζμίρνιν τας 20 Ιουνίου.

Και μας αφίσαν μέσα εις τιν πόλιν 4 όρις,

μέσα εις τιν Ζμίρνι. Είνε πολύ ορέαν πόλιν και μιγάλιν, αλά έχι {π}ολούς τούρκους εκί μέσα.

Και έπιτας αναχωρίσαμι όρις 3 από τιν Ζμίρνιν. Κε πίγαμι εις πόλιν Βορνόβαν. Αλά ίταν κε εκίνιν μίαν ορέαν πόλιν, ει οπίαν εποτιλόνταν όλου από έλινες.

Και όταν μας είδαν από φτάσαμι να ζιγόσομι [πλησιάσουμε] εις τιν πόλιν άρχισαν να βαρούν τις καμπάνες. Και να μαζέβοντε όλι εις τον δρόμον, δικσιά και αριστιρά εις τον δρόμου. Και άλε βαστάγαν σιμέις εις τα χέρια! Και άλυ μαντσοράνες κε λιλούδια και μας πιτάγαν! Και άλυ μιροδές έριχναν, τα κορίτσια! Και άλι τραγωδάγαν!

Και άλε εφόναζαν:

-Ζίτο τους ευζώνους μας! Ζίτο τ’ αδέλφια μας!

Κ’ έπιτας μας πίραν κοντάς γινέκες, άντρες, λιανόπιδα, δισπινίδες. Και είρθαν κοντά μας εκί απόκσου από το χωρίον απού μίναμι. Και πε [λοιπόν] ίστερα τους πέρναν λαμπρατσίαν [από το μπράτσο]

και τους παέναν [πηγαίνανε] εις τα σπίτια τσου [τους]. Και τους δίναν και τρόγανε και πίνανε και σιζιτούσαν δια διάφορα πράγματα. Και μίναμι εκί μόνον 8 μέρις. Αλά πορέπσαμι πολύ ορέαν μι αφτό το χορίον. Διότε τα ρούχα μας έρχονταν και τα πέρναν από εκί από μέναμι. Τα πέρναν, τα φέρναν μόνι τσου [τους].

Και τας 28 το βράδι αναχωρίσαμι. Και βγίκαν όλιν ι χωριανί εις τον δρόμον από φέβγαμι. Και βαδίσαμι όλιν τιν νίκταν κι τιν άλιν ιμέραν μέχρι το μισιμέρι.

Και έπιτας εφτάσαμι εις άλιν πόλιν, Μαγνισίαν, ι οπίαν αποτιλύτε από 70 χιλιάδις τούρκι κατίκι [κάτοικοι] και 40 έλυνες. Και μίναμι εκί μέρις 30,5 [35]. Είταν και αφτί μίαν ορέαν πόλυν αλά εμίς δεν είχεν ο τόπος να μίνομι εκί. Διότε {μ}προστά μας περιμέναν ει άλυ σινάδιλφί μας. Διότι επολυμούσαν ένα τάγμα μι 2 χηλιάδις ακμέτιδις.

Και τους περκίκλοσαν μέσα εις το χωρίον

Παπαζλύ μιανίς βραδιάς, τιν νίκταν. Και εκσιμιρόσαν ποιρκικλομένι από δίο χιλιάδις τούρκς! Αλά ένα κοράϊ αποφασίσαν, κάναν όλυ, οσάν ευζώνι πού ’τανε κυ σαν παλυκάρια εχημίσαν όλυ! Έναν κοράϊ κάνα{ν} δια τις λόνχις απάνου κυ μι τα πολιβόλα. Εκύνιν τιν όραν δεν επρόκαναν [πρόφτασαν] να λάβον καμίαν διαταγίν, ένεκα τον κίκλου. Ει κύρι-κύριε αξυματικί τους τότες τα χάσαν όλυ! Αλά ει καλύ ευζώνι, αφόσον είδον ότε είτον [ήτο] επόμινον να εχμαλοθόν [αιχμαλωτισθούν], τότες δεν περίμιναν να λάβον καμίαν διαταγίν. Αλά ανίκσαν δικσιά κι αριστιρά και χίμισαν απάνου εις τιν μάχιν. Και βαρέθικαν και πλυγόθικαν μόνον 25 με 30 ευζώνι. Και διέλεσαν τους τούρκους! Κε όσιν έπισαν εις τον κάμπον τους σακατέψαν ει επίς [ιππείς] και τα πολεβόλα. Και φονάζαν:

-Αλάχ! Αλάχ! Αφίτε μας!

Και βαρέσαν: φόνι 300 κε τραγματίει 500. Εφτάσαμι

και εμίς αλά δεν ελάβαμι μέρος, εδιαλύθισαν…….»

Σημειωματάριο δεύτερο:

«…..Κι μιτά εβαδίσαμι από προγί μέχρι την 1 όραν. Κι μιτά εφτάσαμε εις Ζμίρνι (Εικ.1-3)[1]. Και μας κάναν άλιν υποδοχίν υ Ζμιρνιότης!

Εβγίκαμι 4 όρας εις την πόλιν τας 20 Υουνίου. Και δεν μας αφίναν υ γινέκες κε ι δισπινίδες να γιρίσομι. Παρά έρχωνταν και μας πέρναν από των δρόμον και μας πιγέναν μέσα εις τα σπίτια τσου [τους]! Και μας κιρνάγαν! Και μας εροτούσαν απού που ερχόμαστε και πος πορέψαμι εις την Ροσίαν. Μας εροτούσαν σαν να ίταν πλέον γονής μας!

Αλά μίναμι μόνον 4 όρας. Είσια που φάγαμι κι ύδαμι κε την πόλιν, αλλά όχι όλιν. Διότι ήνε πολί μεγάλι. Αλά αποτηλίτι πολί απού τούρκους.

Και μιτά εφίγαμι για χωρίον Παρνόβαν [Βορνόβαν] (Εικ.4)[2], εβαδίσαμι 3 όρας, απού ύτων χωργίον ελινεκόν. Και μας παρίγγελαν [ανήγγειλαν] η έλινες στα χίλια μέτρα.

Φτάσαμι κι ακούσαμι καμπάνες σιχνά για να βαρούν γοργά, για να σιμένονη γοργά, ο κόζμος να σιντάσουντε, εμάς να ηπουδιχτούνε.

Βλέπου κορίτσια τρέχονε

με λούλουδα στα χαίρια,

με δάκρια στους ουφθαλμούς

ή μι φιλιά στα χίλια,

εις εμάς να τα δορίσουνε,

που μπίκαμι στην πόλιν.

Αλού άκουγες κλάματα

αλού χαρές μεγάλες

αλού σταβρουφιλίματα

απού τους καλούς τσιωλιάδες.

Και 8 μέρες εκάτσαμι μέσα σι αφτήν την χώραν, όσου να μαζηφτή όλου το σύνταγμα, να σινταχτούμε όλι.

Στας 20 βγίκαμι στην Ζμίρνη. Στας 20 το βράδι εμπίκαμι εις την Πορνόβαν. Στας 28 τ’ απόγιοβμα υ σάλπεγγες κτηπούνε μι μανήαν κι προσκλιτήριον ζιτούνε του σίνταγμα να κάνουμι. Αμέσος προσκλιτίριον εκάναμι, ξικνίσαμι να φύγωμι[3]. Όλι υ χωρικί στων δρόμον βγίκανε διά να μας ξικινίσονε. Άλε εφχές καλές μας δίνανε, άλες χιριτιζμούς, άλες σιστάσις εζιτούν για τους αγαπητηκούς τις.

Αλά ύταν κι αφτή μίαν ορέαν πόλιν! Αποτηλίτεν όλου απού έλινες κι απού γιαβουκλούδες[4]! Όπιος κι αν πιρνούσε θαλα [θα] των ηποδιχτούνε.

Και βαδίσαμι όλιν την νίκτα τας 28 μι των γιλιόν στην πλάτην. Και να ζιγίζη περίπον τας 25 οκάδες[5]!

Και τας 29 το μισιμέρι εφτάσαμι εις άλιν πόλιν της Μικράς Ασίας, εις Μαγνισίαν (Εικ.5)[6], υ οπία αποτελίτε από 70 χιλιάδες τούρκους και 40 έλινες κατήκους. Κι μίναμι μόνο 35. Άλον δεν καθήσαμι γιατή ο τόπος δεν μας ύχαιν! Γιατή μπροστά μας περιμένανε υ άλι σινάδιλφί μας. Διότη επολιμούσαν ένα

τάγμα ευζώνων μι 2 χιλιάδας τούρκος.

Και τους επιρκικλόσανε [περικυκλώσανε] μέσα εις το χωργιόν του Παπαζλί (Εικ.6)[7] μιανής βραδιάς την νίκταν. Κι ξιμιρόσαν πιρκικλομένη από 2 χιλιάδες τούρκους! Αλά ένα κοράγι κάνανε όλι, ωσάν ευζώνη που ’τανε και σαν παλικάρια. Εχίμισαν όλι! Ένα κοράγι κάνανε, δια τις ξιφολόνχες απάνω κε μι τα πολιβόλα! Αλά εκίνην την όραν δεν επρόκαναν [πρόφτασαν] καμίαν διαταγίν να λάβων, ένεκα την ικίκλοσιν. Τότες υ κίρι αξιωματικί τους όλι τα χάσαν και δεν έδωσαν καμίαν διαταγίν! Αλά αφόσον υ στρατιώτη μας ήδων ότη ύτων επόμινον να εχμαλοστούν [αιχμαλωτισθούν], τότες δεν πιρίμιναν να λάβων καμίαν διαταγίν. Αλά ανήξαν διξιάν και αριστηράν και χίμισαν απάνω εις την μάχιν. Και φωνεφθήκαν και πλιγωθήκαν μόνων 25 μι 30 ευζώνη. Και διαλίσαν την τουρκιάν! Κε όσους τούρκος έπισαν μέσα εις των κάμπον τος ταράξανε με τα πολιβώλα και τω ηπικόν στην σφαγίν κι φονάζαν:

-Αλάχ! Αλάχ! Αφίτε μας!

Και πέσαν πτώματα εις εκίνων τον κάμπον περίπου 300 και πλιγωμένος 500.

Εκί ένας λοχίας των πολιβόλον έριξι 13 χιλιάδες φυσίγγιαν! Κε χάλιβεν [ζητούσε] το σίνταγμα να των ξιλόσι τα γαλόνηα προτού υδεί την καταστροφίν, όπου ύχει κάνε εις τους τούρκος. Κε πέρνι τους αξιωματηκούς κε λέγι:

-Λάτε εδώ! Και εάν δεν έκαναν χρίσι τα πιρά μου, εγώ μόνος μου τα ξικολάου τα γαλόνηα!

Αλά ύτων ο τόπος

γιμάτος απού αφνούς. Κι πίρεν σινχαριτήρια ο λοχίας κι γαλόνια κι άλαν! Αφτά γίνωνταν τας 29……»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Η κοσμοπολίτισσα Σμύρνη. Σήμερα ονομάζεται İzmir, παραφθορά της ελληνικής φράσης «εις Σμύρ(νην)». Κυρίαρχο πληθυσμιακό στοιχείο πριν την καταστροφή του 1922 ήταν το ελληνικό, γι’ αυτό και οι Τούρκοι την αποκαλούσαν Gâvur İzmir (Γκιαούρ Ιζμίρ=η άπιστη Σμύρνη). Το 1919 είχε πληθυσμό 270.000 κατοίκους (Έλληνες 140.000, Τούρκοι 80.000, Αρμένιοι 12.000, Εβραίοι 20.000, Ευρωπαίοι και Λεβαντίνοι 15.000).

Ένα σύντομο και περιεκτικό ιστορικό σημείωμα του Νίκου Χ. Βικέτου βλέπε στην ιστοσελίδα της Ένωσης Σμυρναίων: «H Σμύρνη μέσα στην ιστορία»

[2] Βουρνόβας (τουρκ. Bornova). Κατά τη βυζαντινή εποχή ονομαζόταν Πρινόβαρις. Προάστιο της Σμύρνης. Βρίσκεται 9 χιλιόμετρα βόρεια από το κέντρο της Σμύρνης. Το 1919 είχε πληθυσμό 15.000 κατοίκους. Ήταν θέρετρο, όπου είχαν τις επαύλεις τους οι πλούσιοι, γι’ αυτό διασώζονται ακόμη πολλά παλιά αρχοντικά.

Περισσότερα για την ιστορία του Βουρνόβα βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Μπουρνόβας.

[3] Κατόπιν διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού δημιουργήθηκε απόσπασμα από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και την Ιη Μοίρα του 9ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού. Το απόσπασμα κινήθηκε γρήγορα προς τη Μαγνησία. Σε χωριά της Μαγνησίας είχε γίνει επανάσταση του Χαλήλ Πασά, η οποία κατεστάλη από απόσπασμα του 5ου Συντάγματος Αρχιπελάγους και του 3ου Συντάγματος Πεζικού. Το 5ο Σύνταγμα Αρχιπελάγους αντικαταστάθηκε στη Μαγνησία από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων.

[4] γιαβουκλού (τουρκ. yavuklu). Είναι η ερωμένη, η αρραβωνιαστικιά και η πολύ όμορφη κοπέλα. Το ίδιο σημαίνει και για τους άνδρες.

[5] 32 κιλά.

[6] Είναι η Μαγνησία του Σιπύλου. Σήμερα ονομάζεται Μανίσα (τoυρκ. Manisa). Βρίσκεται 65 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σμύρνης σε υψόμετρο 77 μ. στις όχθες του ποταμού Έρμου (τουρκ. Gediz Nehri) και στους πρόποδες του όρους Σίπυλου (τουρκ. Spil Daği) με υψόμετρο 1.513 μ.. Το 1919 είχε πληθυσμό 60.000 κατοίκους, εκ των οποίων 42.000 Τούρκοι, 12.000 Έλληνες και 6.000 Αρμένιοι και Εβραίοι.

Για την ιστορία της Μαγνησίας βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Μαγνησία επί Σιπύλω.

[7] Το χωριό Παπαζλί Μαγνησίας από τις 8 έως και τις 29 Ιουλίου 1919 έγινε θέατρο επιχειρήσεων. Κατά τη χάραξη των ορίων της ελληνικής κατοχής (γραμμή Μίλν, από το όνομα του Βρετανού διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στην Ανατολή λόρδου George Francis Milne), το Παπαζλί έμεινε εκτός και ανήκε στην ουδέτερη ζώνη. Οι Τούρκοι προσπάθησαν στις 8 και στις 11 Ιουλίου 1919 να το καταλάβουν, απωθήθηκαν όμως από τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και της 4ης Ίλης Ιππικού. Στις 29 Ιουλίου 1919 έγινε η σοβαρότερη προσπάθεια των Τούρκων και η σφαγή που περιγράφεται παρακάτω.

Η μάχη στο Παπαζλί και ο θάνατος του Θύμιου Γάκη περιγράφονται και στα Απομνημονεύματα Δημητρίου Γ. Παπανικολάου. Μέρος Δ΄.

Η ονομασία Παπαζλί προέρχεται από την ελληνική λέξη παπάς. Ονομαζόταν και Χοτζαλή (τουρκ. Hocali). Το 1905 αριθμούσε 2.000 Έλληνες και 3.000 Τούρκους κατοίκους. Οι Έλληνες είχαν μεταναστεύσει από την Πελοπόννησο, Μυτιλήνη, Σάμο και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Οι κάτοικοι ήταν ιδιοκτήτες γης, καλλιεργούσαν καπνά και σταφίδα και χρησιμοποιούσαν συχνά τούρκους εργάτες. Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο και στον περίβολό της στέγαζε τα σχολεία του χωριού. Σήμερα ονομάζεται Χαλίτ πασά (τουρκ. Halitpaşa). Βρίσκεται 23 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μαγνησίας σε υψόμετρο 143 μ..

Για την ιστορία του χωριού βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Παπαζλί (Χοτζαλί).

ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΤΕΣ

Εικ.1: Άφιξη στη Σμύρνη ελληνικών μονάδων, που πολέμησαν στην Ουκρανία. Κάτω δεξιά διακρίνονται δύο εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. [Πηγή: Αβτζιγιάννης Κ., Εκστρατεία στην Ουκρανία. Η ελληνική συμμετοχή στον ρωσικό εμφύλιο. Σειρά: Πολεμικές Μονογραφίες 44, Αθήνα 2005].

Εικ. 2: «Ενθύμιον καταλήψεως». Γενική άποψη της Σμύρνης σε επιστολικό δελτάριο. Στάλθηκε στην Αθήνα στις 20 Μαΐου 1919, ίσως από Έλληνα στρατιώτη, που αποβιβάσθηκε στην πόλη λίγες ημέρες πριν. [Πηγή: Ημερολόγιο 2008, Στη Μικρασία και την Πόλη. Επιλογή κειμένων, φωτογραφικό αρχείο Πέτρος Μεχτίδης, Αθήνα 2007].

Εικ. 3: Αεροφωτογραφία της Σμύρνης το 1919. Αριστερά το λιμάνι και απέναντι το Κορδελιό (τουρκ. Karşiyaka). Το βουνό που υψώνεται είναι το Γιαμανλάρ ντάγ (τουρκ. Yamanlar daği). Πίσω του βρίσκεται η Μενεμένη (τουρκ. Menemen). [Πηγή: Petsalis-Diomidis N., Greece at the Paris peace conference (1919), Thessaloniki 1978].

Εικ. 4: Κεντρικός δρόμος του Βουρνόβα στις αρχές του 20ου αιώνα. [Πηγή: Συλλογικός τόμος: Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα 2000].

Εικ. 5: Δρόμος της Μαγνησίας που οδηγεί προς το σταθμό. Αρχές 20ου αιώνα. [Πηγή: Φωτογραφικό Άλμπουμ Ι.Μ. Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως-Δήμου Νεάπολης, Πατρίδες Ελλήνων. Επιμέλεια Κ. Νίγδελης, Θεσσαλονίκη 2010].

Εικ. 6: Εύζωνοι του 3ου τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο Παπαζλί. Φέρουν τυφέκια μάνλιχερ και οπλοπολυβόλα σοσά. [Πηγή: Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001].

Χάρτης: Η περιοχή Σμύρνης και Μαγνησίας (31 Ιουλίου 1919). [Πηγή: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Ο ελληνικός στρατός εις την Σμύρνην (Μάϊος 1919- Μάϊος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991)].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)Αβτζιγιάννης Κ., Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922. Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες» 11, Αθήνα 2001.

2)Βακάς Δ., Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελ. Κ. Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης, Αθήναι 1965.

3)Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Ο ελληνικός στρατός εις την Σμύρνην (Μάϊος 1919- Μάϊος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991).

4)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ιστορία του ελληνικού στρατού 1821-1997, Αθήνα 1997.

5)Γονατάς Στ., Απομνημονεύματα εκ του στρατιωτικού και πολιτικού δημοσίου βίου από του 1897 μέχρι του 1957, Αθήναι 1958.

6)Γρηγοριάδης Φ., Διχασμός-Μικρά Ασία 1909-1930, Ιστορία μιας εικοσαετίας, τόμοι Α΄,Β΄, Αθήναι 1971.

7)De Scherzer Ch., Σμύρνη γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση. Παράρτημα: Η νήσος Λέσβος, Μέρος Β΄, Αθήνα 1995.

8)Ένωση Ρουμελιωτών Βορείου Ελλάδος, Ημερολόγιο 2005, Θεσσαλονίκη 2005.

9)Ημερολόγιο 2008, Στη Μικρασία και την Πόλη. Επιλογή κειμένων, φωτογραφικό αρχείο Πέτρος Μεχτίδης, Αθήνα 2007.

10)Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως-Δήμος Νεάπολης, Πατρίδες Ελλήνων, Θεσσαλονίκη 2010. Επιμέλεια Κ.Νίγδελης.

11)Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ (από το 1913 ως το 1941), Αθήνα 2000.

12)Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001.

13)Καψής Ι., Χαμένες Πατρίδες. Από την απελευθέρωση μέχρι τηνκαταστροφή, Αθήναι 1962.

14)Κοντογιάννης Π., Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, 1921, Επανέκδοση 2000.

15 Λιώσης Ε., Πολεμική ιστορία του 3ου Συντάγματος Πεζικού (1912-1922), Αθήναι 1928.

16)Λυμπερόπουλος Χ., Εύζωνοι. Οι πολεμιστές του θρύλου και της ιστορίας, Αθήνα 1996.

17)Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Πυρσός/Δρανδάκης/Φοίνιξ, 1926-1934, τόμοι 24, συμπλ. το 1965 (4 τόμοι συμπληρωμάτων και ειδικός τόμος ΕΛΛΑΣ).

18)Μεταξάς Ι., Το προσωπικό μου ημερολόγιο, τόμος 3 (1921-1932). Επιμέλεια Παν. Μ. Σιφναίος, Αθήναι 1964.

19)Μεχτίδης Π., Μικρά Ασία, Μνήμες Ελλήνων. Τα παράλια: Αϊβαλί-Αλικαρνασσός-Σμύρνη-Μουδανιά-Φώκαια-Μαγνησία-Πέργαμος-Τα βιλαέτια της Σμύρνης και της Προύσας, Αθήνα 2006.

20)Μιχαλακέας Τ., Ιστορική σύνθεσις (1917-1922). Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου η ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι 1964.

21)Μιχαλακέας Τ., Ιστορική σύνθεσις (1922-1936). Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου η ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι 1964.

22)Μπουλαλάς Κ., Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού 1912-1913,1918-1919,1920, Αθήναι 1921.

23)Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997.

24)Παναγάκος Π., Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Αθήναι 1960.

25)Παπαρρόδου Ν., Στρατιωτική Ιστορία της Ελλάδος, Αθήναι χ.χ.

26)Πεπονής Ι., Νικόλαος Πλαστήρας στα γεγονότα 1909-1945, Θεσσαλονίκη 1948.

27)Σπυρίδωνος Γ., Πόλεμος και ελευθερία. Η μικρασιατική εκστρατεία όπως την είδα, Αθήναι 1957.

28)Σταυρίδης Α., Εγχειρίδιον πολιτικής φυσικής και εμπορικής γεωγραφίας του οθωμανικού κράτους (φωτομηχανική ανατύπωση), Μυτιλήνη 1996.

29)Στρατηγός Ξ., Η Ελλάς εν Μικρά Ασία. Ιστορική επισκόπησις επί τη βάσει επισήμων εγγράφων και πηγών, Αθήνησι 1925.

30)Συλλογικός τόμος: Ελλάδα 20ος αιώνας, Β΄ Τόμος: Γεγονότα και θεσμοί, Αθήνα χ.χ

31)Συλλογικός τόμος, Ελληνικοί Πόλεμοι, 20ος αιώνας, Αθήνα 2002.

32)Συλλογικός τόμος, Εμείς οι Έλληνες. Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Α΄ Τόμος. Από τον πόλεμο του 1897 στη Μικρασιατική εκστρατεία, Αθήνα 2008.

34)Συλλογικός τόμος, Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα 2002.

35)Συλλογικός τόμος: Σμύρνη, η ζωή και το τέλος της πόλης των «Γκιαούρηδων», ΙΣΤΟΡΙΚΑ Ελευθεροτυπίας, Αθήνα χ.χ..

36)Χατζηαντωνίου Κ., Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922, Αθήνα 1994.