Πολεμικό Ημερολόγιο του Χρήστου Δ. Αλεξόπουλου (Μέρος Γ΄)

ΜΕΡΟΣ Γ΄

ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ, ΒΟΥΡΝΟΒΑ ΚΑΙ ΜΑΓΝΗΣΙΑ

«Βλέπου κορίτσια τρέχονε

με λούλουδα στα χαίρια,

με δάκρια στους ουφθαλμούς

ή μι φιλιά στα χίλια,

εις εμάς να τα δορίσουνε,

που μπίκαμι στην πόλιν.

Αλού άκουγες κλάματα

αλού χαρές μεγάλες

αλού σταβρουφιλίματα

απού τους καλούς τσιωλιάδες.»

(Απόσπασμα από το δεύτερο σημειωματάριο)

Σημειωματάριο πρώτο :

«……..Κι έπιτας αναχωρίσαμι. Και τας 10 ι όραν εβγίκαμι εις τιν Ζμίρνιν τας 20 Ιουνίου.

Και μας αφίσαν μέσα εις τιν πόλιν 4 όρις,

μέσα εις τιν Ζμίρνι. Είνε πολύ ορέαν πόλιν και μιγάλιν, αλά έχι {π}ολούς τούρκους εκί μέσα.

Και έπιτας αναχωρίσαμι όρις 3 από τιν Ζμίρνιν. Κε πίγαμι εις πόλιν Βορνόβαν. Αλά ίταν κε εκίνιν μίαν ορέαν πόλιν, ει οπίαν εποτιλόνταν όλου από έλινες.

Και όταν μας είδαν από φτάσαμι να ζιγόσομι [πλησιάσουμε] εις τιν πόλιν άρχισαν να βαρούν τις καμπάνες. Και να μαζέβοντε όλι εις τον δρόμον, δικσιά και αριστιρά εις τον δρόμου. Και άλε βαστάγαν σιμέις εις τα χέρια! Και άλυ μαντσοράνες κε λιλούδια και μας πιτάγαν! Και άλυ μιροδές έριχναν, τα κορίτσια! Και άλι τραγωδάγαν!

Και άλε εφόναζαν:

-Ζίτο τους ευζώνους μας! Ζίτο τ’ αδέλφια μας!

Κ’ έπιτας μας πίραν κοντάς γινέκες, άντρες, λιανόπιδα, δισπινίδες. Και είρθαν κοντά μας εκί απόκσου από το χωρίον απού μίναμι. Και πε [λοιπόν] ίστερα τους πέρναν λαμπρατσίαν [από το μπράτσο]

και τους παέναν [πηγαίνανε] εις τα σπίτια τσου [τους]. Και τους δίναν και τρόγανε και πίνανε και σιζιτούσαν δια διάφορα πράγματα. Και μίναμι εκί μόνον 8 μέρις. Αλά πορέπσαμι πολύ ορέαν μι αφτό το χορίον. Διότε τα ρούχα μας έρχονταν και τα πέρναν από εκί από μέναμι. Τα πέρναν, τα φέρναν μόνι τσου [τους].

Και τας 28 το βράδι αναχωρίσαμι. Και βγίκαν όλιν ι χωριανί εις τον δρόμον από φέβγαμι. Και βαδίσαμι όλιν τιν νίκταν κι τιν άλιν ιμέραν μέχρι το μισιμέρι.

Και έπιτας εφτάσαμι εις άλιν πόλιν, Μαγνισίαν, ι οπίαν αποτιλύτε από 70 χιλιάδις τούρκι κατίκι [κάτοικοι] και 40 έλυνες. Και μίναμι εκί μέρις 30,5 [35]. Είταν και αφτί μίαν ορέαν πόλυν αλά εμίς δεν είχεν ο τόπος να μίνομι εκί. Διότε {μ}προστά μας περιμέναν ει άλυ σινάδιλφί μας. Διότι επολυμούσαν ένα τάγμα μι 2 χηλιάδις ακμέτιδις.

Και τους περκίκλοσαν μέσα εις το χωρίον

Παπαζλύ μιανίς βραδιάς, τιν νίκταν. Και εκσιμιρόσαν ποιρκικλομένι από δίο χιλιάδις τούρκς! Αλά ένα κοράϊ αποφασίσαν, κάναν όλυ, οσάν ευζώνι πού ’τανε κυ σαν παλυκάρια εχημίσαν όλυ! Έναν κοράϊ κάνα{ν} δια τις λόνχις απάνου κυ μι τα πολιβόλα. Εκύνιν τιν όραν δεν επρόκαναν [πρόφτασαν] να λάβον καμίαν διαταγίν, ένεκα τον κίκλου. Ει κύρι-κύριε αξυματικί τους τότες τα χάσαν όλυ! Αλά ει καλύ ευζώνι, αφόσον είδον ότε είτον [ήτο] επόμινον να εχμαλοθόν [αιχμαλωτισθούν], τότες δεν περίμιναν να λάβον καμίαν διαταγίν. Αλά ανίκσαν δικσιά κι αριστιρά και χίμισαν απάνου εις τιν μάχιν. Και βαρέθικαν και πλυγόθικαν μόνον 25 με 30 ευζώνι. Και διέλεσαν τους τούρκους! Κε όσιν έπισαν εις τον κάμπον τους σακατέψαν ει επίς [ιππείς] και τα πολεβόλα. Και φονάζαν:

-Αλάχ! Αλάχ! Αφίτε μας!

Και βαρέσαν: φόνι 300 κε τραγματίει 500. Εφτάσαμι

και εμίς αλά δεν ελάβαμι μέρος, εδιαλύθισαν…….»

Σημειωματάριο δεύτερο:

«…..Κι μιτά εβαδίσαμι από προγί μέχρι την 1 όραν. Κι μιτά εφτάσαμε εις Ζμίρνι (Εικ.1-3)[1]. Και μας κάναν άλιν υποδοχίν υ Ζμιρνιότης!

Εβγίκαμι 4 όρας εις την πόλιν τας 20 Υουνίου. Και δεν μας αφίναν υ γινέκες κε ι δισπινίδες να γιρίσομι. Παρά έρχωνταν και μας πέρναν από των δρόμον και μας πιγέναν μέσα εις τα σπίτια τσου [τους]! Και μας κιρνάγαν! Και μας εροτούσαν απού που ερχόμαστε και πος πορέψαμι εις την Ροσίαν. Μας εροτούσαν σαν να ίταν πλέον γονής μας!

Αλά μίναμι μόνον 4 όρας. Είσια που φάγαμι κι ύδαμι κε την πόλιν, αλλά όχι όλιν. Διότι ήνε πολί μεγάλι. Αλά αποτηλίτι πολί απού τούρκους.

Και μιτά εφίγαμι για χωρίον Παρνόβαν [Βορνόβαν] (Εικ.4)[2], εβαδίσαμι 3 όρας, απού ύτων χωργίον ελινεκόν. Και μας παρίγγελαν [ανήγγειλαν] η έλινες στα χίλια μέτρα.

Φτάσαμι κι ακούσαμι καμπάνες σιχνά για να βαρούν γοργά, για να σιμένονη γοργά, ο κόζμος να σιντάσουντε, εμάς να ηπουδιχτούνε.

Βλέπου κορίτσια τρέχονε

με λούλουδα στα χαίρια,

με δάκρια στους ουφθαλμούς

ή μι φιλιά στα χίλια,

εις εμάς να τα δορίσουνε,

που μπίκαμι στην πόλιν.

Αλού άκουγες κλάματα

αλού χαρές μεγάλες

αλού σταβρουφιλίματα

απού τους καλούς τσιωλιάδες.

Και 8 μέρες εκάτσαμι μέσα σι αφτήν την χώραν, όσου να μαζηφτή όλου το σύνταγμα, να σινταχτούμε όλι.

Στας 20 βγίκαμι στην Ζμίρνη. Στας 20 το βράδι εμπίκαμι εις την Πορνόβαν. Στας 28 τ’ απόγιοβμα υ σάλπεγγες κτηπούνε μι μανήαν κι προσκλιτήριον ζιτούνε του σίνταγμα να κάνουμι. Αμέσος προσκλιτίριον εκάναμι, ξικνίσαμι να φύγωμι[3]. Όλι υ χωρικί στων δρόμον βγίκανε διά να μας ξικινίσονε. Άλε εφχές καλές μας δίνανε, άλες χιριτιζμούς, άλες σιστάσις εζιτούν για τους αγαπητηκούς τις.

Αλά ύταν κι αφτή μίαν ορέαν πόλιν! Αποτηλίτεν όλου απού έλινες κι απού γιαβουκλούδες[4]! Όπιος κι αν πιρνούσε θαλα [θα] των ηποδιχτούνε.

Και βαδίσαμι όλιν την νίκτα τας 28 μι των γιλιόν στην πλάτην. Και να ζιγίζη περίπον τας 25 οκάδες[5]!

Και τας 29 το μισιμέρι εφτάσαμι εις άλιν πόλιν της Μικράς Ασίας, εις Μαγνισίαν (Εικ.5)[6], υ οπία αποτελίτε από 70 χιλιάδες τούρκους και 40 έλινες κατήκους. Κι μίναμι μόνο 35. Άλον δεν καθήσαμι γιατή ο τόπος δεν μας ύχαιν! Γιατή μπροστά μας περιμένανε υ άλι σινάδιλφί μας. Διότη επολιμούσαν ένα

τάγμα ευζώνων μι 2 χιλιάδας τούρκος.

Και τους επιρκικλόσανε [περικυκλώσανε] μέσα εις το χωργιόν του Παπαζλί (Εικ.6)[7] μιανής βραδιάς την νίκταν. Κι ξιμιρόσαν πιρκικλομένη από 2 χιλιάδες τούρκους! Αλά ένα κοράγι κάνανε όλι, ωσάν ευζώνη που ’τανε και σαν παλικάρια. Εχίμισαν όλι! Ένα κοράγι κάνανε, δια τις ξιφολόνχες απάνω κε μι τα πολιβόλα! Αλά εκίνην την όραν δεν επρόκαναν [πρόφτασαν] καμίαν διαταγίν να λάβων, ένεκα την ικίκλοσιν. Τότες υ κίρι αξιωματικί τους όλι τα χάσαν και δεν έδωσαν καμίαν διαταγίν! Αλά αφόσον υ στρατιώτη μας ήδων ότη ύτων επόμινον να εχμαλοστούν [αιχμαλωτισθούν], τότες δεν πιρίμιναν να λάβων καμίαν διαταγίν. Αλά ανήξαν διξιάν και αριστηράν και χίμισαν απάνω εις την μάχιν. Και φωνεφθήκαν και πλιγωθήκαν μόνων 25 μι 30 ευζώνη. Και διαλίσαν την τουρκιάν! Κε όσους τούρκος έπισαν μέσα εις των κάμπον τος ταράξανε με τα πολιβώλα και τω ηπικόν στην σφαγίν κι φονάζαν:

-Αλάχ! Αλάχ! Αφίτε μας!

Και πέσαν πτώματα εις εκίνων τον κάμπον περίπου 300 και πλιγωμένος 500.

Εκί ένας λοχίας των πολιβόλον έριξι 13 χιλιάδες φυσίγγιαν! Κε χάλιβεν [ζητούσε] το σίνταγμα να των ξιλόσι τα γαλόνηα προτού υδεί την καταστροφίν, όπου ύχει κάνε εις τους τούρκος. Κε πέρνι τους αξιωματηκούς κε λέγι:

-Λάτε εδώ! Και εάν δεν έκαναν χρίσι τα πιρά μου, εγώ μόνος μου τα ξικολάου τα γαλόνηα!

Αλά ύτων ο τόπος

γιμάτος απού αφνούς. Κι πίρεν σινχαριτήρια ο λοχίας κι γαλόνια κι άλαν! Αφτά γίνωνταν τας 29……»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ

[1] Η κοσμοπολίτισσα Σμύρνη. Σήμερα ονομάζεται İzmir, παραφθορά της ελληνικής φράσης «εις Σμύρ(νην)». Κυρίαρχο πληθυσμιακό στοιχείο πριν την καταστροφή του 1922 ήταν το ελληνικό, γι’ αυτό και οι Τούρκοι την αποκαλούσαν Gâvur İzmir (Γκιαούρ Ιζμίρ=η άπιστη Σμύρνη). Το 1919 είχε πληθυσμό 270.000 κατοίκους (Έλληνες 140.000, Τούρκοι 80.000, Αρμένιοι 12.000, Εβραίοι 20.000, Ευρωπαίοι και Λεβαντίνοι 15.000).

Ένα σύντομο και περιεκτικό ιστορικό σημείωμα του Νίκου Χ. Βικέτου βλέπε στην ιστοσελίδα της Ένωσης Σμυρναίων: «H Σμύρνη μέσα στην ιστορία»

[2] Βουρνόβας (τουρκ. Bornova). Κατά τη βυζαντινή εποχή ονομαζόταν Πρινόβαρις. Προάστιο της Σμύρνης. Βρίσκεται 9 χιλιόμετρα βόρεια από το κέντρο της Σμύρνης. Το 1919 είχε πληθυσμό 15.000 κατοίκους. Ήταν θέρετρο, όπου είχαν τις επαύλεις τους οι πλούσιοι, γι’ αυτό διασώζονται ακόμη πολλά παλιά αρχοντικά.

Περισσότερα για την ιστορία του Βουρνόβα βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Μπουρνόβας.

[3] Κατόπιν διαταγής του Α΄ Σώματος Στρατού δημιουργήθηκε απόσπασμα από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων και την Ιη Μοίρα του 9ου Συντάγματος Πεδινού Πυροβολικού. Το απόσπασμα κινήθηκε γρήγορα προς τη Μαγνησία. Σε χωριά της Μαγνησίας είχε γίνει επανάσταση του Χαλήλ Πασά, η οποία κατεστάλη από απόσπασμα του 5ου Συντάγματος Αρχιπελάγους και του 3ου Συντάγματος Πεζικού. Το 5ο Σύνταγμα Αρχιπελάγους αντικαταστάθηκε στη Μαγνησία από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων.

[4] γιαβουκλού (τουρκ. yavuklu). Είναι η ερωμένη, η αρραβωνιαστικιά και η πολύ όμορφη κοπέλα. Το ίδιο σημαίνει και για τους άνδρες.

[5] 32 κιλά.

[6] Είναι η Μαγνησία του Σιπύλου. Σήμερα ονομάζεται Μανίσα (τoυρκ. Manisa). Βρίσκεται 65 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σμύρνης σε υψόμετρο 77 μ. στις όχθες του ποταμού Έρμου (τουρκ. Gediz Nehri) και στους πρόποδες του όρους Σίπυλου (τουρκ. Spil Daği) με υψόμετρο 1.513 μ.. Το 1919 είχε πληθυσμό 60.000 κατοίκους, εκ των οποίων 42.000 Τούρκοι, 12.000 Έλληνες και 6.000 Αρμένιοι και Εβραίοι.

Για την ιστορία της Μαγνησίας βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Μαγνησία επί Σιπύλω.

[7] Το χωριό Παπαζλί Μαγνησίας από τις 8 έως και τις 29 Ιουλίου 1919 έγινε θέατρο επιχειρήσεων. Κατά τη χάραξη των ορίων της ελληνικής κατοχής (γραμμή Μίλν, από το όνομα του Βρετανού διοικητή των συμμαχικών δυνάμεων στην Ανατολή λόρδου George Francis Milne), το Παπαζλί έμεινε εκτός και ανήκε στην ουδέτερη ζώνη. Οι Τούρκοι προσπάθησαν στις 8 και στις 11 Ιουλίου 1919 να το καταλάβουν, απωθήθηκαν όμως από τμήμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων και της 4ης Ίλης Ιππικού. Στις 29 Ιουλίου 1919 έγινε η σοβαρότερη προσπάθεια των Τούρκων και η σφαγή που περιγράφεται παρακάτω.

Η μάχη στο Παπαζλί και ο θάνατος του Θύμιου Γάκη περιγράφονται και στα Απομνημονεύματα Δημητρίου Γ. Παπανικολάου. Μέρος Δ΄.

Η ονομασία Παπαζλί προέρχεται από την ελληνική λέξη παπάς. Ονομαζόταν και Χοτζαλή (τουρκ. Hocali). Το 1905 αριθμούσε 2.000 Έλληνες και 3.000 Τούρκους κατοίκους. Οι Έλληνες είχαν μεταναστεύσει από την Πελοπόννησο, Μυτιλήνη, Σάμο και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας. Οι κάτοικοι ήταν ιδιοκτήτες γης, καλλιεργούσαν καπνά και σταφίδα και χρησιμοποιούσαν συχνά τούρκους εργάτες. Η εκκλησία ήταν αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο και στον περίβολό της στέγαζε τα σχολεία του χωριού. Σήμερα ονομάζεται Χαλίτ πασά (τουρκ. Halitpaşa). Βρίσκεται 23 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Μαγνησίας σε υψόμετρο 143 μ..

Για την ιστορία του χωριού βλέπε στην Εγκυκλοπαίδεια του Μείζονος Ελληνισμού, λήμμα Παπαζλί (Χοτζαλί).

ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΤΕΣ

Εικ.1: Άφιξη στη Σμύρνη ελληνικών μονάδων, που πολέμησαν στην Ουκρανία. Κάτω δεξιά διακρίνονται δύο εύζωνοι του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων. [Πηγή: Αβτζιγιάννης Κ., Εκστρατεία στην Ουκρανία. Η ελληνική συμμετοχή στον ρωσικό εμφύλιο. Σειρά: Πολεμικές Μονογραφίες 44, Αθήνα 2005].

Εικ. 2: «Ενθύμιον καταλήψεως». Γενική άποψη της Σμύρνης σε επιστολικό δελτάριο. Στάλθηκε στην Αθήνα στις 20 Μαΐου 1919, ίσως από Έλληνα στρατιώτη, που αποβιβάσθηκε στην πόλη λίγες ημέρες πριν. [Πηγή: Ημερολόγιο 2008, Στη Μικρασία και την Πόλη. Επιλογή κειμένων, φωτογραφικό αρχείο Πέτρος Μεχτίδης, Αθήνα 2007].

Εικ. 3: Αεροφωτογραφία της Σμύρνης το 1919. Αριστερά το λιμάνι και απέναντι το Κορδελιό (τουρκ. Karşiyaka). Το βουνό που υψώνεται είναι το Γιαμανλάρ ντάγ (τουρκ. Yamanlar daği). Πίσω του βρίσκεται η Μενεμένη (τουρκ. Menemen). [Πηγή: Petsalis-Diomidis N., Greece at the Paris peace conference (1919), Thessaloniki 1978].

Εικ. 4: Κεντρικός δρόμος του Βουρνόβα στις αρχές του 20ου αιώνα. [Πηγή: Συλλογικός τόμος: Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα 2000].

Εικ. 5: Δρόμος της Μαγνησίας που οδηγεί προς το σταθμό. Αρχές 20ου αιώνα. [Πηγή: Φωτογραφικό Άλμπουμ Ι.Μ. Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως-Δήμου Νεάπολης, Πατρίδες Ελλήνων. Επιμέλεια Κ. Νίγδελης, Θεσσαλονίκη 2010].

Εικ. 6: Εύζωνοι του 3ου τάγματος του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων στο Παπαζλί. Φέρουν τυφέκια μάνλιχερ και οπλοπολυβόλα σοσά. [Πηγή: Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001].

Χάρτης: Η περιοχή Σμύρνης και Μαγνησίας (31 Ιουλίου 1919). [Πηγή: Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Ο ελληνικός στρατός εις την Σμύρνην (Μάϊος 1919- Μάϊος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991)].

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1)Αβτζιγιάννης Κ., Μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922. Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες» 11, Αθήνα 2001.

2)Βακάς Δ., Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελ. Κ. Βενιζέλος πολεμικός ηγέτης, Αθήναι 1965.

3)Διεύθυνσις Ιστορίας Στρατού, H εκστρατεία εις την Μικράν Ασίαν (1919-1922). Ο ελληνικός στρατός εις την Σμύρνην (Μάϊος 1919- Μάϊος 1920), Αθήναι 1957 (Ανατύπωση 1991).

4)Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ιστορία του ελληνικού στρατού 1821-1997, Αθήνα 1997.

5)Γονατάς Στ., Απομνημονεύματα εκ του στρατιωτικού και πολιτικού δημοσίου βίου από του 1897 μέχρι του 1957, Αθήναι 1958.

6)Γρηγοριάδης Φ., Διχασμός-Μικρά Ασία 1909-1930, Ιστορία μιας εικοσαετίας, τόμοι Α΄,Β΄, Αθήναι 1971.

7)De Scherzer Ch., Σμύρνη γεωγραφική, οικονομική και πολιτιστική θεώρηση. Παράρτημα: Η νήσος Λέσβος, Μέρος Β΄, Αθήνα 1995.

8)Ένωση Ρουμελιωτών Βορείου Ελλάδος, Ημερολόγιο 2005, Θεσσαλονίκη 2005.

9)Ημερολόγιο 2008, Στη Μικρασία και την Πόλη. Επιλογή κειμένων, φωτογραφικό αρχείο Πέτρος Μεχτίδης, Αθήνα 2007.

10)Ιερά Μητρόπολη Νεαπόλεως και Σταυρουπόλεως-Δήμος Νεάπολης, Πατρίδες Ελλήνων, Θεσσαλονίκη 2010. Επιμέλεια Κ.Νίγδελης.

11)Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΕ΄ (από το 1913 ως το 1941), Αθήνα 2000.

12)Καρύκας Π., Ελληνικός στρατός (1821-1922). Σειρά: «Πολεμικές Μονογραφίες», Αθήνα 2001.

13)Καψής Ι., Χαμένες Πατρίδες. Από την απελευθέρωση μέχρι τηνκαταστροφή, Αθήναι 1962.

14)Κοντογιάννης Π., Γεωγραφία της Μικράς Ασίας, 1921, Επανέκδοση 2000.

15 Λιώσης Ε., Πολεμική ιστορία του 3ου Συντάγματος Πεζικού (1912-1922), Αθήναι 1928.

16)Λυμπερόπουλος Χ., Εύζωνοι. Οι πολεμιστές του θρύλου και της ιστορίας, Αθήνα 1996.

17)Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, Πυρσός/Δρανδάκης/Φοίνιξ, 1926-1934, τόμοι 24, συμπλ. το 1965 (4 τόμοι συμπληρωμάτων και ειδικός τόμος ΕΛΛΑΣ).

18)Μεταξάς Ι., Το προσωπικό μου ημερολόγιο, τόμος 3 (1921-1932). Επιμέλεια Παν. Μ. Σιφναίος, Αθήναι 1964.

19)Μεχτίδης Π., Μικρά Ασία, Μνήμες Ελλήνων. Τα παράλια: Αϊβαλί-Αλικαρνασσός-Σμύρνη-Μουδανιά-Φώκαια-Μαγνησία-Πέργαμος-Τα βιλαέτια της Σμύρνης και της Προύσας, Αθήνα 2006.

20)Μιχαλακέας Τ., Ιστορική σύνθεσις (1917-1922). Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου η ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι 1964.

21)Μιχαλακέας Τ., Ιστορική σύνθεσις (1922-1936). Βίβλος Ελευθερίου Βενιζέλου η ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Αθήναι 1964.

22)Μπουλαλάς Κ., Ιστορία 2ου Συντάγματος Πεζικού 1912-1913,1918-1919,1920, Αθήναι 1921.

23)Μυλωνάς Ι., Οι εύζωνοι, Αθήνα 1997.

24)Παναγάκος Π., Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Αθήναι 1960.

25)Παπαρρόδου Ν., Στρατιωτική Ιστορία της Ελλάδος, Αθήναι χ.χ.

26)Πεπονής Ι., Νικόλαος Πλαστήρας στα γεγονότα 1909-1945, Θεσσαλονίκη 1948.

27)Σπυρίδωνος Γ., Πόλεμος και ελευθερία. Η μικρασιατική εκστρατεία όπως την είδα, Αθήναι 1957.

28)Σταυρίδης Α., Εγχειρίδιον πολιτικής φυσικής και εμπορικής γεωγραφίας του οθωμανικού κράτους (φωτομηχανική ανατύπωση), Μυτιλήνη 1996.

29)Στρατηγός Ξ., Η Ελλάς εν Μικρά Ασία. Ιστορική επισκόπησις επί τη βάσει επισήμων εγγράφων και πηγών, Αθήνησι 1925.

30)Συλλογικός τόμος: Ελλάδα 20ος αιώνας, Β΄ Τόμος: Γεγονότα και θεσμοί, Αθήνα χ.χ

31)Συλλογικός τόμος, Ελληνικοί Πόλεμοι, 20ος αιώνας, Αθήνα 2002.

32)Συλλογικός τόμος, Εμείς οι Έλληνες. Πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Α΄ Τόμος. Από τον πόλεμο του 1897 στη Μικρασιατική εκστρατεία, Αθήνα 2008.

34)Συλλογικός τόμος, Σμύρνη, η μητρόπολη του μικρασιατικού ελληνισμού, Αθήνα 2002.

35)Συλλογικός τόμος: Σμύρνη, η ζωή και το τέλος της πόλης των «Γκιαούρηδων», ΙΣΤΟΡΙΚΑ Ελευθεροτυπίας, Αθήνα χ.χ..

36)Χατζηαντωνίου Κ., Μικρά Ασία. Ο απελευθερωτικός αγώνας 1919-1922, Αθήνα 1994.