Χάρτες και πληροφορίες για την ιστορική πορεία της Λαμίας στο χρόνο

Στο βιβλίο του Δημητρίου Γ. Γαρδίκη «Τα χρονικά της Λαμίας, Λαμία 1950» δημοσιεύονται χάρτες-σκαριφήματα και πληροφορίες που αναφέρονται στην ιστορική πορεία της Λαμίας από την κλασσική εποχή έως και το 1940. Ειδικότερα δημοσιεύονται:

-Χάρτες του 490 π.Χ., του 1821 και του πολεοδομικού συγκροτήματος του 1940. Επίσης τουριστικό σκαρίφημα των περιχώρων της Λαμίας του 1940.

-Πίνακας των δημοτικών αρχόντων από το 1836 έως και το 1940.

-Προϋπολογισμός του Δήμου Λαμίας του 1840.

-Γραφική παράσταση της Λαμίας σε τομείς της απογραφής του 1940 με τα αποτελέσματα της απογραφής.

Αναλυτικά:

Εικ.1. Χάρτης με τη θέση της Λαμίας. Δεξιά διακρίνεται η Ακρολαμία και ο Ξηριάς. Αριστερά ο λόφος του Αγίου Λουκά με το Αραπόρεμα και πιο πάνω ο προφήτης Ηλίας. Από κάτω τους διακρίνεται η πόλη, οχυρωμένη με τείχος. Δίπλα στον Σπερχειό ποταμό υπήρξε ο σιτοβολώνας της περιοχής. Βόρεια, πυκνό δάσος καλύπτει τους πρόποδες της Όθρυος.

Για το δάσος ο Γαρδίκης αναφέρει επί λέξει: «Από Βορρά εκαλύπτετο από πυκνότατον δάσος ονομαζόμενον «ο  π ε ρ ί φ η μ ο ς  Μ α λ ι α κ ό ς  δ ρ υ μ ό ς», αδιάβατον και απροσπέλαστον καθ’ όλην την έκτασιν της Νοτίας πλευράς της Όθρυος της αντιστοιχούσης εις την περιοχήν της Λαμίας και εγγύτατα αυτής μέχρι των κρασπέδων της κατωφερούς πρός την πόλιν κλιτύος. Από έν σημείον μόνον διήρχετο δρόμος, διά του αυχένος Δερβέν, ύψους 890 μ., διά του οποίου επεκοινώνει η Θεσσαλία μετά της Λαμίας και όστις ηκολούθει περίπου την αυτήν διεύθυνσιν συγκοινωνίας της σημερινής, διά των μονοπατιών και όχι της δημοσίας οδού.».

Εικ.2. Χάρτης της Λαμίας κατά την επανάσταση του 1821. Διακρίνονται οι τρείς συνοικίες της πόλης, ορισμένες βρύσες, αλώνια στη θέση της σημερινής πλατείας Πάρκου και το χάνι που φυλακίσθηκε ο Αθανάσιος Διάκος.

 Εικ.3. Χάρτης του πολεοδομικού συγκροτήματος της Λαμίας το 1940.

 Εικ.4. Τουριστικό σκαρίφημα των περιχώρων της Λαμίας με χιλιομετρικές αποστάσεις και υπόμνημα για τις ιαματικές πηγές της περιοχής. Να σημειωθεί ότι στη λουτρόπολη των Καμμένων Βούρλων η πηγή ονομάζεται «Μεταξά».

Εικ.5. Πίνακας με τους διατελέσαντες δημάρχους της πόλης από το 1836 έως και το 1940.

 Εικ.6. Πίνακας με τον προϋπολογισμό του Δήμου Λαμίας του έτους 1840.

α

β

Εικ.7αβ. Γραφική παράσταση της πόλης σε τομείς με τα αποτελέσματα της απογραφής της 16^ης Οκτωβρίου 1940.

ΠΗΓΗ

 Δημητρίου Γ. Γαρδίκη, Τα χρονικά Λαμίας. Λαμία 1950.

Ιστορία του Καραβομύλου Φθιώτιδας

Στο βιβλίο του Δημητρίου Γ. Γαρδίκη, Ο γύρος της Φθιώτιδος. Ιστορικολαογραφικαί μελέται, Λαμία 1958, δημοσιεύονται στοιχεία για την ιστορία του Καραβομύλου.

Ο Καραβόμυλος είναι νεοσύστατος οικισμός στην Ανατολική Φθιώτιδα. Δημιουργήθηκε το 1950 αμέσως μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου από κατοίκους του γειτονικού Ανύδρου.

Πριν την ίδρυση του οικισμού, υπήρξε στο χώρο αυτό ένας νερόμυλος διόφθαλμος, δηλαδή με δύο μάτια (δύο ζευγάρια μυλόπετρες). Η παρουσία του οφείλεται στην ύπαρξη άφθονου νερού στην περιοχή. Το νερό ερχόταν από τον Άγιο Δημήτριο, δύο περίπου χιλιόμετρα βορειότερα του Καραβομύλου (βλέπε: Πηγές Αγίου Δημητρίου 1 και 2). Εκεί εκβάλλει υπόγειο ποτάμι. Στο σημείο της εκβολής κτίσθηκε εξωκκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Δημήτριο, από το οποίο πήρε το όνομά της η περιοχή.

Στο νερόμυλο μετέβαιναν καράβια με μεγάλες ποσότητες σιταριού για άλεσμα από την απέναντι Λοκρίδα. Μέχρι το 1950 διασώζονταν ακόμη τα ψηλά τείχη του νερόμυλου.

-Αρχαιότητα

Σύμφωνα με τον Δημήτριο Γαρδίκη, διασώζεται η παράδοση, ότι ο Ξέρξης κατά την εκστρατεία του εναντίον της Ελλάδας το 480 π.Χ. πέρασε από τον Άγιο Δημήτριο και το στράτευμά του έκανε στάση για ξεκούραση. Ο ίδιος κρέμασε το ξίφος του σε ένα από τα πλατάνια που ακόμη υπάρχουν.

Από τον ίδιο αναφέρεται η εύρεση μαρμάρινης πλάκας στον Άγιο Δημήτριο. Υποθέτει ότι η ύπαρξη της πλάκας οφείλεται στο ότι στην περιοχή υπήρξε η πόλη Άρνη των Αιολών Βοιωτών, που εκδιώχθηκαν από τη Θεσσαλία, 80 χρόνια μετά τη λήξη του Τρωϊκού πολέμου[1].

Πρόκειται για επιτύμβια στήλη κατασκευασμένη από ασβεστόλιθο. Χρονολογείται τον 2^ο π.Χ. αιώνα. Κατά την περίοδο των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων (27 π.Χ.-476 μ.Χ.) στην υπάρχουσα ταφή προστέθηκαν άλλες δύο ταφές. Η στήλη είναι δημοσιευμένη στο Incriptions packhum.org ως εξής:

Α) SEG23:407, a

Τάφος του Δάμωνος, γιού του Άρμωνος και άλλων. Ασβεστόλιθος.

Μαλίς-Εχίνος(Αχινός)-2ος αι. π.Χ.

1 Δάμων Ἅρμωνος

2 Ἐμπεδὼ Ἀριστοκλέος

   Δαμαίνετος Δάμωνος

   Ἐμπέδων Δαμαινέτου

5 Δαμαίνετος Δάμωνος

   Δαμοκράτεα Ἀσκλάπωνος

Β) SEG23:407, b

Τάφος του Σωτηρίχου και Δάμωνος. Ασβεστόλιθος.

Μαλίς-Εχίνος(Αχινός)-Ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδος.

7 Σωτήριχος Αριστίωνος

   Δάμων Δαμαινέτου

Στη στήλη αναγράφονται ελληνικά ονόματα της ύστερης ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής. Αναλυτικότερα:

-ΑΡΙΣΤΙΩΝ. Το όνομα Αριστίων ήταν ευρέως διαδεδομένο στον αρχαιοελληνικό κόσμο (βλέπε: Αριστίων). Ετυμολογείται Αριστίων<αριστεύς=άριστος. Το όνομα επιβίωσε και στους χριστιανικούς χρόνους (βλέπε άγιος Αριστίων).

Στη Φθιώτιδα απαντά:

1) σε αχρονολόγητη στήλη με διάταγμα των Αινιάνων στην Υπάτη.

2) σε απελευθερωτική επιγραφή δούλων σε στήλη από τη Λαμία, χρονολογούμενη μεταξύ των ετών 150-100 π.Χ.

-ΑΡΙΣΤΟΚΛΗΣ. Το όνομα Αριστοκλής ήταν κι αυτό ευρέως διαδεδομένο στον αρχαιοελληνικό κόσμο (βλέπε: Αριστοκλής). Στη Φθιώτιδα απαντά και σε στήλη από την Υπάτη, χρονολογούμενη το 130 π.Χ.. Ετυμολογείται Αριστοκλής<άριστος+κλέος=δόξα, φήμη.

-ΑΡΜΩΝ. Το όνομα Άρμων απαντά σε στήλη στην Υπάτη, χρονολογούμενη πριν το 42-43 μ.Χ.. Απαντά και στην ευρύτερη Κεντρική Ελλάδα (βλέπε: Άρμων). Ετυμολογείται από το επίθετο άρμων (=αρμονικός), το οποίο μεταβλήθηκε στο κύριο όνομα Άρμων. Από το άρμων προέρχεται η αρμονία.

-ΑΣΚΛΑΠΩΝ. Το όνομα Ασκλάπων είναι μια διαφορετική εκφορά του ονόματος Ασκληπιός. Απαντάται κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα και Μικρά Ασία (βλέπε: Ασκλάπων).

-ΔΑΜΑΙΝΕΤΟΣ. Το όνομα Δαμαίνετος απαντά σε αχρονολόγητη στήλη από το Ναρθάκιο (σημερινό Λιμογάρδι). Απαντά σε μεγαλύτερο ποσοστό στην Κεντρική Ελλάδα, Πελοπόννησο, Κάτω Ιταλία και λιγότερο στα νησιά και στην Ανατολή (βλέπε: Δαμαίνετος). Ετυμολογείται Δαμαίνετος<Δημαίνετος ( Δήμος+αινέω-ώ), δηλαδή αυτός που αινεί, δοξάζει το Δήμο.

-ΔΑΜΟΚΡΑΤΕΑ. Γυναικείο όνομα. Απαντά σε πολλές επιγραφές στον αρχαιοελληνικό κόσμο. Είναι διαφορετικός τύπος του Δημοκρατία. Άλλος τύπος είναι το Δαμοκράτεια.

-ΔΑΜΩΝ. Το όνομα Δάμων απαντά σε πάρα πολλές επιγραφές. Ετυμολογείται από το Δάμος<Δήμος. Ήταν πολύ διαδεδομένο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο, ιδιαίτερα στην Κεντρική Ελλάδα (βλέπε: Δάμων). Στη Φθιώτιδα απαντά:

1) σε επιγραφή από τη Μελιταία Δομοκού, χρονολογούμενη στην εποχή του Οκταβιανού Αυγούστου (63 π.Χ-14 μ.Χ.).

2) σε επιγραφή από την Υπάτη, χρονολογούμενη το 131-133 μ.Χ..

3) σε τρείς επιγραφές από την Λαμία: α)IG IX, 2 85, β)IGIX, 2 72 και γ)IGIX,2 71. Η πρώτη είναι αχρονολόγητη, ενώ οι επόμενες δύο χρονολογούνται το 50 και 60 π.Χ. αντίστοιχα.

-ΕΜΠΕΔΏ. Γυναικείο όνομα. Με το όνομα Εμπεδώ ήταν γνωστή νύμφη, η οποία λατρευόταν στην αρχαία Αθήνα τον 5^ο αι. π.Χ..

-ΕΜΠΕΔΩΝ. Το όνομα Εμπέδων απαντά σε επιγραφές κυρίως της Κεντρικής Ελλάδας (βλέπε: Εμπέδων).

-ΣΩΤΗΡΙΧΟΣ. Το όνομα Σωτήριχος απαντά σε στήλες της ηπειρωτικής και νησιωτικής Ελλάδας καθώς και της Μικράς Ασίας (βλέπε: Σωτήριχος). Ετυμολογείται από το ουσιαστικό Σωτήρ. Το όνομα επιβίωσε και στους χριστιανικούς χρόνους με τον ομώνυμο άγιο Σωτήριχο. Στη Φθιώτιδα απαντά:

1) σε απελευθερωτική επιγραφή στήλης με το όνομα του δούλου (Σωτήριχος) από τον Αχινό, χρονολογούμενη μεταξύ των ετών 133/134-150 μ.Χ..

2) σε στήλη από την Υπάτη, χρονολογούμενη το 131-133 μ.Χ..

Στα ονόματα της επιγραφής παρατηρείται επίδραση της δωρικής διαλέκτου με μετατροπή του η σε α: Δάμων αντί Δήμων, Δαμαίνετος αντί Δημαίνετος, Ασκλάπων αντί Ασκλήπων, Δαμοκρατέα αντί Δημοκρατία.

-Βυζαντινή εποχή

Κατά το χρονικό διάστημα μεταξύ των αυτοκρατόρων Μεγάλου Κωνσταντίνου και Ιουστινιανού Α΄ (323-565 μ.Χ.) από την περιοχή διέρχονταν στρατιωτικός δρόμος. Αφετηρία του ήταν η Λάρισα και μέσω Πελασγίας, Αχινού, Φαλάρων, Θαπέδου[2], Θερμοπυλών, Σκάρφειας, Ελάτειας, Χαιρώνειας και Πλαταιών κατέληγε στην Αθήνα.

-Νεότερη εποχή

Κατά την Επανάσταση του 1821 ο Οδυσσέας Ανδρούτσος μετά τη μάχη της Γραβιάς πέρασε με τους συμπολεμιστές του μέσω θαλάσσης από τη Λοκρίδα και λημέριασε στον Άγιο Δημήτριο. Εκεί στρατοπέδευσε το 1826 και ο οπλαρχηγός Ευάγγελος Μπαλατσός με τα παλληκάρια του, προερχόμενος από το Πήλιο και κατευθυνόμενος προς τη Λαμία[3].

Το 1890 αποβιβάστηκε στον Καραβόμυλο η βασίλισσα Όλγα. Φιλοξενήθηκε στον Αχινό από την Ευφροσύνη Σκουμπουρδή, μητέρα του Κωνσταντίνου Σκουμπουρδή, υπασπιστή του Βασιλιά Γεωργίου Α΄. Οι δύο γυναίκες συνδεόταν μεταξύ τους από το 1872 ως μέλη του Συλλόγου Κυριών υπέρ της γυναικείας παιδεύσεως. Ο Δημήτριος Γαρδίκης διασώζει την πληροφορία ότι η οικογένεια Σκουμπουρδή κατοικούσε στο αρχοντικό του Οθωμανού Μουσταφά μπέη, από τον οποίο αγόρασε το τσιφλίκι του Αχινού.

Το κείμενο του Δημητρίου Γαρδίκη έχει ως εξής:

«Εν συνεχεία της περιγραφής ιστορικών αφηγήσεων, γύρω στην περιοχή του Εχίνου, μέρος του οποίου αποτελεί και ο Καραβόμυλος, θα ήτο παράλειψις να μη ασχοληθώμεν και με τον παραθαλάσσιον αυτόν αρτισύστατον Συνοικισμόν εξέχοντα διά την προνομιακήν τοποθεσίαν του.

Εσχηματίσθη από κατοίκους ανταρτοπλήκτους του χωρίου Νίκοβας και ήδη Ανύδρου, προ επταετίας περίπου και αποτελείται από 100 περίπου οικογενείας με αγροτικάς εγκαταστάσεις. Κατοικίας καινουργείς και περιοχήν αρκετήν, κατάφετον από οπωροφόρα δένδρα, που ανεπτύχθησαν τοιαύτα και από τα μη συνήθως εις παραθαλασσίαν ζώνην καλλιεργούμενα δένδρα κερασιάς, καρυδιάς και καστανιάς ακόμη.

Χαρακτηριστικά γνωρίσματα, εργατικότητας και φιλοπροόδου των κατοίκων, με την ζηλότυπον σκέψιν, ποιος θα φτιάσει το καλλίτερο, και τα πολλά δώρα που εχάρισεν η φύσις, στην τοποθεσία αυτή, κατά την προσωπικήν μου αντίληψιν, προβλέπεται να εξελιχθή, εις ένα αξιόλογο κέντρο παραθερισμού, εν τη περιοχή μας, εφάμιλλον πολλών φημισμένων παραθαλασσίων παραθεριστικών κέντρων.

Απλώνεται εμπρός στα πόδια του σε σχήμα πετάλου, ένας όρμος ή λιμενίσκος του Μαλιακού κόλπου με θάλασσα ήσυχη ελαφρά κυματίζουσαν και ακτήν αμμώδη ψιλοκοσκινισμένην και χωρίς υγρασίαν. Έχει κλίμα ξηρό, σαν της Αττικής περίπου. Την ημέραν την θαλασσινήν αύραν και την νύχταν ένα ελαφρύ απόγαιο αεράκι δροσερό από την κατερχομένην διακλάδωσιν λοφοσειράς της Όθρυος «τα λαγοβούνια».

Ηλεκτροφωτισμόν της Δ.Ε.Η., πυκνοτάτην συγκοινωνίαν πρός Λαμίαν και Βόλον και δροσερά νερά, με βρύσεις στο σπίτι από το αιώνιο κεφαλόβρυσο «Άγιος Δημήτριος», πού τροφοδοτεί ολόκληρον την περιοχήν του Αχινού πρός πόσιν και άρδευσιν.

Καραβόμυλος λέγεται το νέο αυτό παραθαλάσσιο χωριό, γιατί είχε εις την παλαιοτέραν εποχήν, ένα υδρόμυλον με δύο μάτια, εν ώ ακόμη ο χώρος αυτός ήταν έρημος, κοντά στην παραλία και πήγαιναν καράβια, από την έναντι ακτή της Λοκρίδος και άλεθαν τα σιτάρια εις μεγάλας ποσότητας. Διασώζονται ακέραια τα υψηλά τείχη του, πού εκαναν την κρέμασι, τον καταρράκτην του αφθόνου νερού, για την κίνησι και την λειτουργία του Μώλου.

Άγιος Δημήτριος λέγεται η θέσις, απέχουσα, πιο επάνω από τον «Καραβόμυλον» περί τα δύο χιλιόμετρα, που είνε το στόμιον εκ βολής του υποχθονίου ποταμού, του μεγάλου και μοναδικού αυτού Θείου δώρου, που μεταβάλλει όλην αυτήν την περιοχήν εις γήν της επαγγελίας. Αποτελεί η θέσις αύτη δροσόλουστον όασιν μέσα στις αυχμηρές και άνυδρες πέριξ εκτάσεις, περιβαλλομένη με ζωηρόν πράσινον μανδύα και βαθύσκια αιωνόβια πλατάνια.

Και διασώζεται η παράδοσις, ότι ο Ξέρξης, όταν με την στρατιάν του, ακολουθών την παραλιακήν οδόν πρός Θερμοπύλας, έφθασε εις την θέσιν αυτήν, εσταμάτησε να δροσισθή και ξεκουρσθή και εις ένα από τα θεόρατα αυτά πλατάνια εκρέμασε…..το ξίφος του!

Λέγεται Άγιος Δημήτριος, διότι εκεί είναι εξωκλήσι στο όνομά του, κτισμένο ίσως επί ερειπίων αρχαίας Βυζαντινής εκκλησίας, που θα είχε κτισθή κατά την επικράτησιν του Χριστιανισμού επί ιερού τεμένους θεότητος των ειδωλολατρών. Ίσως δε να ήτο εκεί κτισμένη και αρχαία πόλις ως ήτο φυσικόν, εκεί κοντά στα άφθονα νερά.

Τους συλλογισμούς μου αυτούς κάνω από τα ανευρεθέντα εκεί τεκμήρια: Ευρέθη ενεπίγραφος πλάξ μαρμαρίνη μήκους 1,75, πάχους 0,15 και πλάτους εις την κορυφήν 0,43 εις το μέσον 0,47 και εις την βάσιν 0,52 και επικεφαλής καλλιτεχνικόν τριγωνικόν γείσωμα και με χαραγμένα Ελληνικά γράμματα:

Επικεφαλής: ΔΑΜΩΝ ΑΡΜΩΝΟΣ

Κείμενον: ΕΜΠΕΔΩ ΑΡΙΣΤΟΚΛΕΟΣ ΔΑΜΑΙΝΕΤΟΣ ΔΑΜΩΝΟΣ ΕΜΠΕΔΩΝ ΔΑΜΟΡΡΑ ΤΕΑΑΣΙ ΛΑΠΩΝΟΣ.

Και σαν υστερόγραφο: ΣΩΤΗΡΙΧΟΣ ΑΡΙΚΤΙΩΝΟΣ

ΔΑΜΩΝ ΔΑΜΑΙΝΕΤΟΥ

Η επιτύμβιος αύτη πλάκα, τιμητική, τρόπον τινά και αναμνηστική οικογενειακή αφιέρωσις, προϋποθέτει, ότι εις τον τόπον αυτόν, περί τον Άγιον Δημήτριον υπήρξε κάποτε πόλις ή πολίχνη, κτίσμα και αυτή των Φθιωτών Αχαιών, εάν δεν ήτο περί το σημείον αυτό, η ωραία πόλις Άρνη, την οποίαν οι εκδιωχθέντες υπό των Θεσσαλών Αιολείς Βοιωτοί έκτισαν κατ’ αρχάς, διότι ούτοι ετράπησαν πρός τάς Νοτίας κλιτίας της Ανατολικής Όθρυος και εγκατεστάθησαν παρά τον Μαλιακόν Κόλπον, ιδρύσαντες πόλιν παραθαλασσίαν, την ωραίαν Άρνην, ως αναφέρει ο Ιστορικός Πολυζωΐδης.

Στον Καραβόμυλον, λέγεται, ότι ο Οδυσσεύς Ανδρούτσος με τους συμπολεμιστάς του διεπεραιώθη θαλασσίως από τάς ακτάς της Λοκρίδος και εις τον Άγιον Δημήτριον έκαμε λημέρι, μετά την μάχην της Γραβιάς.

Και ο οπλαρχηγός Βαλατσός με τα παλληκάρια του προερχόμενος από το Πήλιον και διευθυνόμενος πρός Λαμίαν εστρατοπέδευσε στον Καραβόμυλον το 1826 και λημέριασε στον «Άγιον Δημήτριον».

Και η Βασίλισσα Όλγα το 1890 στον όρμο του Καραβομύλου απεβιβάσθη και εφιλοξενήθη υπό της Φρόσως Σκουμπορδή (μητρός του Κ.Σκουμπορδή υπασπιστού του Βασιλέως Γεωργίου του Α΄, στον Αχινό και στην Κούλια του Μπέη άλλοτε και στο Αρχοντικό ύστερα του Σκουμπορδή, κατοικουμένην και σήμερον υπό αγοραστού χωρικού Αχινιώτη.

Κατά το χρονικόν διάστημα μεταξύ του έτους 323-565 μ.Χ. ήτοι από του Αυτοκρ. Κωνσταντίνου του Μεγάλου μέχρι του θανάτου του Ιουστινιανού είχε κατασκευασθή στρατιωτ. οδός διά της Φθιώτιδος πρός ευκολωτέραν κίνησιν των Βυζαντινών στρατευμάτων πρός τα οχυρά της κυρίως Ελλάδος τμήματα. Η λεωφόρος αύτη αρχομένη από της Λαρίσσης διήρχετο διά Πελασγίας, Αχινού, Φαλάρων,  Θ α π έ δ ο υ  Θερμοπυλών, Σκάρφειας, Ελατείας και Χαιρωνίας έφθανε εις Πλαταιάς και εκείθεν εις Αθήνας.

Το Θάπεδον έκειτο εις το μέσον της αποστάσεως μεταξύ Φαλάρων και Θερμοπυλών, πιθανώς παρά την σημερινήν Ροδίτσαν και συγκεκριμένως ολίγον κάτωθι του προσφυγικού συνοικισμού Ν.Μαγνησία και εις  την θέσιν Αγία Παρασκευή, όπου και εκ προχείρου ανασκαφής απεκαλύφθησαν αρχαιολογικά ευρήματα.»

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Από τα γραφόμενα του Θουκυδίδη δεν προκύπτει ότι στο Μαλιακό υπήρξε πόλη Άρνη.

Η πληροφορία για ύπαρξη Άρνης στο Μαλιακό κόλπο αναφέρεται στο «Λεξικόν των αρχαίων μυθολογικών και γεωγραφικών κυρίων ονομάτων υπό Νικολάου Λωρέντη,Βιέννη 1837.», σελίδα 70, λήμμα Άρνη: «Άρνη, η. Πόλις της Βοιωτίας μη προσδιωριζομένη ακριβώς υπό των αρχαίων, Ομ. Ιλ. Β, 507. Κατά Στράβ. η μετά ταύτα Ακραίφνιον κληθείσα, κατά δε Παυσ. η Χαιρώνεια, κατ’ άλλους δε εικάζεται ότι κατεποντίσθη υπό της Κωπαΐδος λίμνης.-2)Πόλις της Θεσσαλίας επί του Μαλιακού κόλπου, Θουκ. α΄, 12.-3)Άρνας. όθεν Αρναίος, ο κάτοικ.».

Στο οικείο εδάφιο του Θουκυδίδη, όπου παραπέμπει το λεξικό, αναφέρεται: «Βοιωτοί τε γὰρ οἱ νῦν ἑξηκοστῷ ἔτει μετὰ Ἰλίου ἅλωσιν ἐξ Ἄρνης ἀναστάντες ὑπὸ Θεσσαλῶν τὴν νῦν μὲν Βοιωτίαν, πρότερον δὲ Καδμηίδα γῆν καλουμένην ᾤκισαν (ἦν δὲ αὐτῶν καὶ ἀποδασμὸς πρότερον ἐν τῇ γῇ ταύτῃ, ἀφ᾽ ὧν καὶ ἐς Ἴλιον ἐστράτευσαν), Δωριῆς τε ὀγδοηκοστῷ ἔτει ξὺν Ἡρακλείδαις Πελοπόννησον ἔσχον.».

Επομένως από το κείμενο του Θουκυδίδη δεν προσδιορίζεται η θέση της Άρνης στο Μαλιακό κόλπο.

[2] Σύμφωνα με τον Δημήτριο Γαρδίκη, η πόλη Θάπεδον βρισκόταν στη μέση της απόστασης Φαλάρων Θερμοπυλών, ίσως στη σημερινή Ροδίτσα.

[3] Για τον Ευάγγελο Μπαλατσό βλέπε: Οι αγωνιστές του 1821 από τη Λυγαριά.

ΠΗΓΗ

Δημητρίου Γ. Γαρδίκη, Ο γύρος της Φθιώτιδος. Ιστορικολαογραφικαί μελέται, Λαμία 1958, σελίδες 27-29.

Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Γ΄

Η εγκατάσταση στη θέση Καμπιά και Άνυδρο

Όπως αναφέρθηκε στο Μέρος Β΄ της Ιστορίας του Ανύδρου, οι κάτοικοι του οικισμού του Αγίου Κωνσταντίνου Παλιονίκοβας εγκατέλειψαν σταδιακά τον οικισμό. Εγκαταστάθηκαν οι περισσότεροι στη θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο και μερικοί άλλοι στη θέση Καμπιά.

Για τη νέα αυτή μετεγκατάσταση και την κατοπινή ιστορία του Ανύδρου γράφει στο βιβλίο του ο Δημήτριος Αθ. Μπλούνας:

«Αφού ανακάλυψαν οι Τούρκοι την Παλιονίκοβα και έκαψαν μεγάλο μέρος του χωριού, οι κάτοικοι δεν είχαν κανένα λόγο πια να μείνουν σε αυτό το μέρος και έτσι εγκατέλειψαν το χωριό, που σήμερα τα ερείπια του ανάμεσα στις αιώνιες δρυς, το κάνουν να φαντάζει τόπος μυθικός. Κατευθύνθηκαν νοτιότερα, περάσανε το Κακόρεμα και έφτασαν στην σημερινή περιοχή πραγματοποιώντας τη Β΄ μετακίνηση του χωριού, περίπου το 1780-1790. Στο νέο μέρος δεν υπήρχε τρεχούμενο νερό για καλλιέργειες. Είχε όμως αρκετά βοσκοτόπια που ευνοούσαν την κτηνοτροφία. Εκεί έμειναν οι μισοί κάτοικοι. Οι άλλοι μισοί πήγαν πιο δυτικά στη θέση Καμπιά που είχε νερό. Τελικά πείστηκαν και αυτοί που είχαν επιλέξει τα Καμπιά να γυρίσουν στο μέρος που δεν είχε νερό, γιατί θεωρήθηκε πιο ασφαλές. Για να πίνουν νερό και να ποτίζουν και τα ζώα τους, οι κάτοικοι άνοιξαν δύο πηγάδια τα οποία και σήμερα βρίσκονται 5 λεπτά έξω από το χωριό. Αυτό δυσκόλευε τη δημιουργία κήπων και την ανάπτυξη των δέντρων. Έτσι το Άνυδρο ήταν ένας τόπος χωρίς πράσινο, με πάρα πολύ ζέστη που τους προστάτευε από τους Τούρκους, αλλά έκανε δύσκολη τη ζωή των κατοίκων. Ακριβώς επειδή δεν υπήρχε νερό, αποφάσισαν να μετονομάσουν το χωριό σε «Άνυδρο» δηλαδή χωρίς ύδωρ (νερό). Επίσημα όμως η κοινότητα γνωστή με το όνομα Νίκοβα ονομάστηκε Άνυδρο πολλά χρόνια αργότερα, στις 17 Ιουλίου 1930 με το ΦΕΚ 251/17-7-1930.

Σ’ αυτή την άνυδρη γη έκτισαν γύρω στα 1800, στη βορειοανατολική άκρη του χωριού, τον Άη Γιώργη, ένα απλό μικρό εκκλησάκι, πίσω από το οποίο ήταν το νεκροταφείο του χωριού. Ο Αη Γιώργης μόνος στην άκρη του χωριού, την ημέρα της γιορτής του γέμιζε χαρούμενο κόσμο. Όλοι οι κάτοικοι του χωριού, άφηναν τις δουλειές τους και φορούσαν τα καλά τους ρούχα για να πάνε να προσκυνήσουν και να γιορτάσουν μαζί του. Έκτισαν τα σπίτια τους, πέτρινα, διώροφα αυτή τη φορά, με κατώγι και την κυρίως οικία στο πάνω όροφο. Έκτισαν αχυρώνες να αποθηκεύουν τα εργαλεία για τη γεωργία, όπως χωσιές, που χρησιμοποιούσαν για να θερίζουν τα σιτηρά και να κόβουν τα χόρτα κάτω από τις ελιές, τσεκούρια, σκεπαρνιές κ.α. Αποθήκευαν επίσης την τροφή των ζώων το τριφύλλι, το άχυρο, το κριθάρι, το καλαμπόκι. Η ζωή κυλούσε ήσυχα στο χωριό, ώσπου άρχισε η επανάσταση του 1821.

Κατά τα επαναστατικά χρόνια η Νίκοβα ήταν το μόνο χωριό της περιοχής που οι κάτοικοι συνέχισαν τη ζωή τους σχεδόν αποκομένοι από τα γεγονότα, αφού τους προστάτευαν οι δύσβατες ρεματιές. Τα γύρω χωριά ερήμωσαν, γιατί οι κάτοικοι κρυβόταν σε σπηλιές και δυσπρόσιτα μέρη για να γλυτώσουν τη σφαγή από τους Τούρκους, οι οποίοι ανέβαιναν προς τα βουνά, ακολουθώντας τον ποταμό Βελά και σκότωναν όποιον έβρισκαν μπροστά τους. Παρόλο που η Ανατολική Στερεά είχε ισχυρή κλεφταρματολική παράδοση και γίνονταν πολλές εξεγέρσεις, οι κάτοικοι της Νίκοβας μετά τη σφαγή και το κάψιμο των προηγούμενων χωριών, επέλεξαν να ζουν απομονωμένοι. Ακόμη και όταν η στρατιά του Δράμαλη ξεκινώντας από την Πελοπόννησο για τη Λάρισα [παραδρομή του κειμένου: η διαδρομή του Μαχμούτ πασά Δράμαλη ξεκίνησε από τη Λάρισα και κατέληξε στην Πελοπόννησο] πέρασε το 1822 σχεδόν δίπλα τους και έγιναν μάχες, η Νίκοβα δεν έλαβε μέρος. Μπορεί να προστάτευαν τις γυναίκες και τα παιδιά τους, κρατώντας αμέτοχο το κρυμμένο χωριό τους, όμως τα παλληκάρια του Άνυδρου δεν έχασαν τον πόθο τους για πραγματική ελευθερία και πήγαν να πολεμήσουν στην ομάδα του οπλαρχηγού Πανουργιά και στη στρατιά του Καραϊσκάκη και έλαβαν μέρος σε πολλές μάχες. Όταν έπαψαν οι εχθροπραξίες στην περιοχή και έγινε η τελική ρύθμιση των Ελληνοτουρκικών συνόρων το 1832 στη γραμμή Παγασητικού-Αμβρακικού, τα σύνορα ήταν στην κορυφογραμμή της Όθρυς, βόρια της Νίκοβας, η οποία ήταν ένα παραμεθόριο κεφαλοχώρι της Ανατολικής Φθιώτιδας. Οι κάτοικοι ασχολούνταν κυρίως με την κτηνοτροφία, αλλά και τη γεωργία. Το Άνυδρο μπορεί να μην έχει πλούσιο κάμπο, έχει όμως τον πανέμορφο και πανάρχαιο ελαιώνα που απλώνεται που απλώνεται ως τη θάλασσα του Μαλιακού και οι κάτοικοι είτε ανήκαν στις παλιές φάρες του χωριού είτε εγκαταστάθηκαν αργότερα στο σημερινό χωριό Άνυδρο, δούλεψαν σκληρά, ξεχέρσωσαν τα ρουμάνια και τα έκαναν αγροκτήματα.

Στοιχεία για τα ονόματα των παλαιότερων κατοίκων, οι οποίοι δημιούργησαν το μικρό οικισμό στη θέση της Αγίας Παρασκευής, μεταφέρθηκαν στη Παλιονίκοβα και κατέληξαν στο Άνυδρο, προκύπτουν από το βουλευτικό του Δήμου Φαλάρων. Στο νεοσύστατο Ελληνικό Κράτος από το 1833 μέχρι το 1912 ίσχυε το Δημοτικό σύστημα, το οποίο αντικαταστάθηκε με κοινοτικό το 1912. Σύμφωνα με το σύστημα αυτό η Νίκοβα ανήκε στο Δήμο Φαλάρων. Το βουλευτικό κατάλογο του Δήμου Φαλάρων με ημερομηνία 10 Μαΐου 1856, έχει αναρτήσει στο διαδίκτυο ο Σωτήρης Αλεξόπουλος από την Παλαιοκερασιά, ο οποίος μετά από αξιόλογη έρευνα στα γενικά αρχεία του Κράτους, παρουσιάζει άγνωστες ιστορικές σελίδες της Φθιώτιδας. Τον κατάλογο υπογράφει ο Δήμαρχος Φαλάρων, Γ.Ριζόπουλος, οι «Πάρεδροι των χωρίων» και οι «ιερείς των χωρίων». Στη θέση της υπογραφής του ιερέα της Νίκοβας αναγράφεται ολόκληρο το όνομα του ιερέα «Αθανάσιος Καρακατζάνος» και στη θέση της υπογραφής του παρέδρου αναγράφεται «Νίκοβα για τον αγράμματον Νικόλαον Παρίσσην Αθ. Καρακατζάνος ιερεύς».

Ο κατάλογος περιέχει τα ονοματεπώνυμα 57 ψηφοφόρων της Νίκοβας, που όπως είναι γνωστό εκείνη την εποχή ήταν μόνο άντδρες, από τον αριθμό 868-924. Τα επώνυμα Αθανασίου, Αντωνίου, Αποστόλου, Γεωργίου, Γκέκας, Δημητρίου, Δήμου, Ευσταθίου, Ζαρκαδούλας, Ζαφειρίου, Ζέρβας, Θεοδώρου, Ιωάννου, Κακλαμάνος, Καραγιώργος, Καρακατζάνος, Καραμήτζος, Καραπλιός, Καρκάνης, Κωνσταντίνου, Λαϊνάς, Μαντζίκος, Μπουραντάς, Νικολάου, Πανόπουλος, Παρίσης, Περιβαλιώτης, Στάμου, Σύρου, Σωτηρίου, Τζιμπούκας, και Χαρμαντζής που περιέχει ο κατάλογος, δείχνουν τις παλιές φάρες της Νίκοβας. Αν συγκρίνουμε αυτόν τον κατάλογο με τον κατάλογο των ψηφοφόρων του Τσερνοβιτίου της ίδιας χρονιάς, θα δούμε ότι το επώνυμο Καραπλιός όπως και το Κωνσταντίνου, βρίσκονται και στους δύο καταλόγους, ενώ τα επώνυμα Μπερτσιμάς, Χάδος, Μπαλατσός, και Κούτρας υπάρχουν μόνο στον κατάλογο του Τσερνοβιτίου, που σημαίνει ότι μετοίκησαν από το Τσερνοβίτι στη Νίκοβα ή πήγαν σαν γαμπροί στη Νίκοβα. Οι υπόλοιπες φάρες που δεν αναφέρονται στον κατάλογο των εκλογέων, ούτε της Νίκοβας ούτε του Τσερνοβιτίου όπως οι Γεωργακοπουλαίοι, Γιαννελαίοι, Ζωγακαίοι, Μπακοπουλαίοι, Μπλουναίοι, Πανοπουλαίοι, Πασπαλαίοι, Στεργιαίοι, Σουλιωταίοι, Χριστοδουλαίοι κ.α. είτε εγκαταστάθηκαν, είτε πήγαν ως γαμπροί μετά το 1856.

Στον κατάλογο αναγράφεται η ηλικία, η αυτοχθονία, η κτηματική περιουσία και το επάγγελμα των ψηφοφόρων. Έτσι έχουμε χρήσιμες πληροφορίες, όπως για παράδειγμα την σημαντική αύξηση των γεννήσεων στο χωριό κατά τα έτη 1928 και 1929 [παραδρομή στο κείμενο: εννοεί 1828 και 1829] που προκύπτει από τις ηλικίες των ψηφοφόρων, η οποία μάλλον οφείλεται στη λήξη του πολέμου. Επίσης παρατηρούμε ότι όλοι οι κάτοικοι ήταν αυτόχθονες, είχαν ιδιοκτησία κτημάτων ελαιοδένδρων και δήλωνα γεωργοί, αν και ασχολούνταν και με την κτηνοτροφία, εκτός από τον Καρκάνη Νικόλαο που δήλωνε ποιμένας.

Οι περισσότεροι καταγόταν κυρίως από τα χωριά της Θεσσαλίας. Αργότερα όμως εγκαταστάθηκαν στο χωριό Σαρακατσαναίοι από τα βορειότερα μέρη με κύρια ασχολία την κτηνοτροφία. Οι κάτοικοι του Ανύδρου, παρόλο που ζούσαν τη δύσκολη ζωή της ελληνικής επαρχίας, τις εμπόλεμες καταστάσεις, τον πόνο και το μίσος, ποτέ δεν έπαψαν να αγωνίζονται για την ελευθερία, να υπερασπίζουν την τιμή τους και να ερωτεύονται.» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδες 15-18).

Η εγκατάλειψη του οικισμού στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας αμέσως μετά την απελευθέρωση και η μετεγκατάσταση στο σημερινό Άνυδρο και στα Καμπιά πραγματοποιήθηκε σταδιακά, πιθανώς σε βάθος δεκαετίας και όχι άμεσα σε μικρό χρονικό διάστημα.

Α. Ο οικισμός στα Καμπιά

Τα Καμπιά βρίσκονται 3 χιλιόμετρα δυτικά του σημερινού Ανύδρου σε κοντινή απόσταση από τη Στυλίδα. Κοντά στην τοποθεσία, σε απόσταση 800 μέτρων διασχίζει την περιοχή ο ποταμός Τρακαδάρης (Εικ.1). 

Εικ.1. Το γεφύρι του Τρακαδάρη. Περισσότερες φωτογραφίες υπάρχουν στο ιστολόγιο anydro.blogspot.com, ανάρτηση: Το γεφύρι.

Ο ποταμός Τρακαδάρης σήμερα έχει λίγα νερά και εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Εντοπίζεται σε χάρτη που εκδόθηκε στο Παρίσι το 1826 από τον Γάλλο χαρτογράφο συνταγματάρχη Pierre Lapie ως Trakadariou (Εικ.2αβ). Στον ίδιο χάρτη ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο εντοπισμός του ναού του Αγίου Νικολάου (Hagios Nikolaos) που βρίσκεται δίπλα στον παλιό δρόμο Καραβομύλου-Στυλίδας. 

α

β

Εικ.2αβ. Χάρτης του Pierre Lapie του 1826. Στη λεπτομέρεια (Εικ.2β) διακρίνεται ο Τρακαδάρης (Trakadariou) να εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Δίπλα στις εκβολές του ο Άγιος Νικόλαος (Hagios Nikolaos).

Τα Καμπιά εντοπίζονται σε τρεις χάρτες του Alexander Keith Johnston, σε χάρτη του William Smith και σε αυστριακό χάρτη του 1881 με την απεικόνιση της οριογραμμής. Ειδικότερα:

Α. Χάρτες του Σκωτσέζου χαρτογράφου Alexander Keith Johnston:

1) Χάρτης «Greece and Ionian Islands», έτος έκδοσης 1861 (Εικ.3αβ).

α

β

Εικ.3αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1861. Στη λεπτομέρεια (Εικ.3β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

2) Χάρτης «Greece», έτος έκδοσης 1879 (Εικ.4αβ). Είναι επανέκδοση του χάρτη που εξέδωσε ο ίδιος το 1861 με διαφορετικό τίτλο και επιχρωματισμό σε ορισμένα σημεία.

α

β

Εικ.4αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1879. Στη λεπτομέρεια (Εικ.4β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

3) Χάρτης «Greece», έτος έκδοσης 1893 (Εικ.5αβ). Βασίζεται στους δύο προηγούμενους χάρτες των ετών 1861 και 1879 με προσθήκη και της Θεσσαλίας, η οποία ενσωματώθηκε στο Ελληνικό Βασίλειο το 1881, δώδεκα χρόνια πριν την έκδοση του χάρτη.

α

β

Εικ.5.αβ. Χάρτης του Alexander Keith Johnston του 1893. Στη λεπτομέρεια (Εικ.5β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά (Kambia).

Β. Χάρτης του William Smith με τίτλο «Central Greece: Attica, Boeotia, Locris, Phocis, Doris, Malis», έτος έκδοσης 1873. Ο οικισμός ονομάζεται Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova)(Εικ.6αβ).

α

β

Εικ.6αβ. Χάρτης του William Smith του 1873. Στη λεπτομέρεια (Εικ.6β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova).

Γ. Στο δεύτερο φύλλο του δίφυλλου αυστριακού χάρτη, ο οποίος εκδόθηκε το 1881 και απεικονίζει τη συνοριακή γραμμή του Ελληνικού Βασιλείου. Κι εδώ ο οικισμός αναφέρεται ως Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova) (Εικ.7αβ).

α

β

Εικ.7αβ. Αυστριακός χάρτης του 1881 με την οριογραμμή των συνόρων. Στη λεπτομέρεια (Εικ.7β) διακρίνεται ο οικισμός Καμπιά Νίκοβα (Kambia Nikova).

Συμπερασματικά, επισημαίνεται ότι ο οικισμός Καμπιά πρωτοεμφανίζεται το 1861 σε χάρτη του Alexander Keith Johnston. Με το όνομα Καμπιά Νίκοβα εντοπίζεται σε χάρτη του 1873 του William Smith και σε αυστριακό χάρτη του 1881.

Σύμφωνα με την παράδοση μετά από μερικά χρόνια από την εγκατάστασή τους στα Καμπιά, οι κάτοικοι αναγκάστηκαν εκ νέου να τα εγκαταλείψουν επειδή το μέρος είχε πολλή κάμπια, φαινόμενο από το οποίο προήλθε και το τοπωνύμιο.

Η εγκατάλειψη του οικισμού των Καμπιών και η τελική εγκατάσταση όλων των κατοίκων στη θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο, αποτέλεσε την τελική φάση των μετακινήσεων. Έκλεισε έτσι ο κύκλος των αλλεπάλληλων αναγκαστικών μετακινήσεων των κατοίκων της Νίκοβας.

Β. Ο οικισμός στο σημερινό Άνυδρο

Η Νίκοβα, όπως προαναφέρθηκε, εντοπίζεται σε χάρτες που κυκλοφόρησαν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Στους δύο χάρτες των Εικ.11αβ & Εικ.12αβ στην ανάρτηση «Η ιστορία του Ανύδρου Φθιώτιδας. Μέρος Β΄», η θέση της προσδιορίζεται με ακρίβεια στον Άγιο Κωνσταντίνο Παλιονίκοβας. Στη συνέχεια οι περισσότεροι κάτοικοί της μετοίκησαν 2,5 χιλιόμετρα περίπου δυτικότερα στη θέση του σημερινού Ανύδρου και ορισμένοι στα Καμπιά. Η νέα θέση προσδιορίζεται σε χάρτη που συντάχθηκε και χαράχθηκε από το Γερμανό χαρτογράφο Heinrich Kiepert (1818-1899), εκδόθηκε το 1849 και επανεκδόθηκε επανειλημμένα τα επόμενα έτη. Ειδικότερα:

Α) Χάρτης «Das Königreich Hellas oder Griechenland und der Republik der Sieben Ionischen Inseln (Ephtánisos)», έτος έκδοσης 1849 (Εικ.8αβ).

α

β

Εικ.8αβ. Χάρτης του Heinrich Kiepert του 1849. Στη λεπτομέρεια (Εικ.8β) διακρίνεται η Nikova.

Επανεκδόθηκε τα έτη 1853, 1860, 1875, 1877, 1879 και 1886. Η επανέκδοση του 1886 περιλαμβάνει και τη Θεσσαλία. Στις επανεκδόσεις δεν προστίθεται κάποιο νεότερο στοιχείο, η Νίκοβα εντοπίζεται στη θέση του σημερινού Ανύδρου.

Β) Χάρτης «Carte de l’ Epire et de la Thessalie», έτος έκδοσης 1871 (Εικ.9αβ). Ο ίδιος χάρτης επανεκδόθηκε το 1880.

α

β

Εικ.9αβ. Χάρτης του Heinrich Kiepert του 1871. Στη λεπτομέρεια (Εικ.9β) διακρίνεται η Nikova.

Όπως διαπιστώνεται από τη χαρτογραφική τεκμηρίωση, η τελική κατάληξη των αλλεπάλληλων αναγκαστικών μετοικίσεων των κατοίκων της Νίκοβας ήταν η θέση όπου βρίσκεται το σημερινό Άνυδρο (Εικ.10αβ).

α

β

Εικ.10αβ. Το σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.10α άποψη του Ανύδρου προς βορρά. Η φωτογραφία ελήφθη από το σημείο του σημερινού νεκροταφείου. Στην Εικ.10β άποψη του Ανύδρου προς νότο. Στο βάθος ο Μαλιακός κόλπος.

Το μεγαλύτερο πρόβλημα επιβίωσης στη νέα θέση ήταν η λειψυδρία. Για την αντιμετώπισή της οι κάτοικοι έσκαψαν δύο πηγάδια, από τα οποία προμηθεύονταν νερό (Εικ.11). Παρόμοια πηγάδια σώζονται μέχρι σήμερα και στο γειτονικό Τσερνοβίτι [βλέπε ανάρτηση ΤΣΕΡΝΟΒΙΤΙ: ΤΟ ΚΕΦΑΛΟΧΩΡΙ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ. Ο οικισμός (σχολείο, σπίτια, πηγάδια, υδατοδεξαμενή,πέτρινα αλώνια, κ.ά., Εικ. 17 & 18].). 

Εικ.11. Ένα από τα δύο πηγάδια στο σημερινό Άνυδρο.

Οι ναοί του Αγίου Γεωργίου και Αγίου Δημητρίου.

Για τις θρησκευτικές τους ανάγκες οι κάτοικοι αρχικά έκτισαν το ναό του Αγίου Γεωργίου. Στην πύλη εισόδου του περιβάλλοντος χώρου του, εκατέρωθεν βυζαντινού σταυρού, φέρει εντοιχισμένη επιγραφή με ημερομηνία 1860 (Εικ.12αβγ). Συμπεραίνεται ότι ο ναός του Αγίου Γεωργίου κατασκευάσθηκε τη δεκαετία 1850-1860.

α

β

γ

Εικ.12αβγ. Ο ναός του Αγίου Γεωργίου στο σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.12β η πύλη εισόδου στον περιβάλλοντα χώρο και στην Εικ.12γ η εντοιχισμένη επιγραφή IC XC / 1860.

Τα επόμενα έτη κατασκευάσθηκε στη Νίκοβα μεγαλύτερος ναός, ο ναός του Αγίου Δημητρίου. Πιθανώς λόγω της αύξησης του πληθυσμού από τη συνένωση των δύο οικισμών (Καμπιά και Νίκοβα) χρειάσθηκε η ανέγερση μεγαλύτερου ναού. Στη σιδερένια πύλη εισόδου φέρει επιγραφή με ημερομηνία 1883 (Εικ.13αβ). Όπως και ο προγενέστερος ναός του Αγίου Γεωργίου, έτσι κι εδώ, ο ναός του Αγίου Δημητρίου κατασκευάσθηκε πριν το 1883, δηλαδή τη δεκαετία 1873-1883.

α

β

Εικ.13αβ. Ο ναός του Αγίου Δημητρίου στο σημερινό Άνυδρο. Στην Εικ.13α η σιδερένια πύλη εισόδου φέρει την επιγραφή «ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ + ΕΓ(ΕΡΘΗ) 1883 26 Μ(Α)Ρ(ΤΙΟΥ)».

Το ηρώο των πεσόντων

Αριστερά της εισόδου του ναού, δίπλα στο καμπαναριό βρίσκεται το μαρμάρινο ηρώο των πεσόντων στους πολέμους από το 1912 έως και το 1949 (Εικ.14).

 

Εικ.14. «ΕΘΑΝΟΝ ΥΠΕΡ ΠΑΤΡΙΔΟΣ». Το ηρώο των πεσόντων.

Στο ηρώο αναγράφονται δεκαεννέα ονοματεπώνυμα πεσόντων. Αναζητώντας περισσότερα στοιχεία για τους πεσόντες, πραγματοποιήθηκε έρευνα σε εκδόσεις του 1930 (έκδοση Υπουργείου Στρατιωτικών) και 1990 (έκδοση Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού). Ακολουθεί παράθεση των ονοματεπωνύμων και των πληροφοριών που προέκυψαν:

1) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΙΩ Ν. 1912: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 93, εντοπίσθηκε ο Μαντζίκος Ιωάννης του Γεωργίου. Παρόλο που αναγράφεται διαφορετικό πατρώνυμο και τόπος καταγωγής, θεωρήθηκε ορθό να καταχωρηθεί η πληροφορία: «Μαντζίκος Ιωάννης του Γεωργίου στρατ., γεν. εις Άρνην Κυκλάδων, απεβ. 1912 Δεκ. 18 εις Στρ. Νοσοκομ. Γρεβενών.». Αξίζει να σημειωθεί ότι είναι ο μοναδικός Μαντζίκος στη λίστα των πεσόντων των πολέμων 1912-13. Πιθανώς εκ παραδρομής να καταχωρήθηκε διαφορετικό πατρώνυμο και τόπος καταγωγής.

Στην ίδια έκδοση, στη σελίδα 102, αναγράφεται: «Μαντζούκας Ιωάννης του Νικολάου λοχίας, γεννηθείς εις Εύβοιαν, εφονεύθη το 1912.». Ενδέχεται κι εδώ εκ παραδρομής να καταχωρήθηκε ως Μαντζούκας με τόπο καταγωγής την Εύβοια.

2) ΣΟΥΛΙΩΤΗΣ ΣΤΑ Δ. 1912: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 135, αναγράφεται: «Σουλιώτης Σταύρος στρατ., γεννηθείς εις Νικόβην Φθ)κίδος, εφονεύθη 1913 Ιουνίου 19 εις Βυσσώκαν.». Η Βυσσώκα είναι η σημερινή Όσσα Θεσσαλονίκης. Ο Σουλιώτης Σταύρος σκοτώθηκε κατά την έναρξη του Β΄ Βαλκανικού πολέμου.

3) ΓΚΟΥΡΟΔΗΜΟΣ ΣΠ Σ. 1913: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 51, αναγράφεται: «Γκουροδήμος Σπυρίδων στρατιώτης, γεν. εις Λαμίαν, απεβ. εκ μηνιγγ. 1913 Ιανουαρίου 10 εις Β΄ Στρ. Νοσ. Αθηνών.». Ως τόπος καταγωγής αναφέρεται η Λαμία. Η αναγραφή όμως του ονοματεπωνύμου του στο ηρώο αποδεικνύει την καταγωγή του από τη Νίκοβα.

4) ΠΑΝΟΠΟΥΛΟΣ ΝΙΚ I. 1920: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 349, αναγράφεται: «Πανόπουλος Νικόλαος του Ιωάν. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθιώτιδος, απεβ. 1919 Μαρτ. 25 εις Στρ. Νοσ. Χαλκίδος.».

5) ΑΝΤΩΝΟΓΕΩΡΓΟΣ Α Ι. 1921: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 24, αναγράφεται: «Αντωνογεώργος Αντώνιος του Ιωάν. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθ)δος, απεβ. 1921 Αυγ. 15 εις ΧΙΙΙβ΄ Χειρουργείον.». Ο Αντωνογεώργος Αντώνιος τραυματίσθηκε στις επιχειρήσεις προς Άγκυρα και απεβίωσε στο β΄ χειρουργείο της ΧΙΙΙ Μεραρχίας.

6) ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΧΡ Σ. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 74, αναγράφεται: «Δημητρίου Χρήστος του Σωτ. στρατ. γεννηθείς εις Νίκοβαν, απεβίωσε το 1922 εις Σ. Ν. Χαλκίδος.».

7) ΖΩΓΑΚΗΣ ΧΡ Γ. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 81, αναγράφεται: «Ζωγάκης Χρήστος του Γεωργ. στρατιώτης, γεν. εις Νίκοβην Φθιωτ)δος, απεβ. 1921 Νοεμβρίου 18 εις Αραμπατζίκ.». Από την έρευνα δεν προέκυψαν στοιχεία για ύπαρξη οικισμού ή τοπωνυμίου στη Μικρά Ασία. Αντίθετα, διαπιστώθηκε ότι οικισμός με το όνομα Αραμπατζίκ, υπήρξε μεταξύ Βαλτοτοπίου και Νέου Σκοπού Σερρών. Σήμερα είναι εγκαταλελειμμένος.

8) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΑΡ Ν. 1922: α) Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 149, αναγράφεται: «Μαντζίκος Αριστ. του Νικολ. στρατ., γεν. εις Νίκοβαν, απεβίωσε 1920 Φεβρ. 4 εις Οδεμήσιον Μ. Ασίας.».

β) Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, σελίδα 152, αναγράφεται: «Μπαζίκος Αριστ. του Νικολ. στρατ., εκ Φθιωτ)δος, απεβίωσε 1920 Μαρτίου 5 εις Δ΄ Σ.Ν.Διακομιδής.».

Προφανώς πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο. Ο Μαντζίκος Αριστείδης απεβίωσε στις 4 Φεβρουαρίου ή στις 5 Μαρτίου 1920 στο Δ΄ Στρατιωτικό Νοσοκομείο Διακομιδής που βρισκόταν στο Οδεμήσιο. Το Οδεμήσιο (τουρκ. Ödemiş) βρίσκεται 115 χιλιόμετρα ανατολικά της Σμύρνης.

9) ΜΑΝΤΖΙΚΟΣ ΤΑΞ Δ. 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

10) ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΕΥΑ Δ. 1922: Σύμφωνα με το βιβλίο του Μπλούνα αιχμαλωτίσθηκε και πέθανε στην αιχμαλωσία: «…ο Στεργίου Ευάγγελος που πέθανε από τις κακουχίες κατά τη διάρκεια της αιχμαλωσίας…» (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδα 38). Δεν εντοπίστηκαν άλλα στοιχεία στη βιβλιογραφία.

11) ΣΚΑΝΤΖΟΥΡΗΣ ΣΤ Ι. 1922: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Β΄, Κεφάλαιο Εξαφανισθέντες εν Μικρά Ασία, σελίδα 387, αναγράφεται: «Σκαντζούρης Στέφανος του Ιωάννου στρ. εκ Τσερνοβιτίου». Εκ παραδρομής αναφέρεται ως χωριό καταγωγής του το Τσερνοβίτι αντί της Νίκοβας.

12) ΣΤΑΜΟΣ ΓΕΩ Κ. 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

13) ΠΑΣΠΑΛΗΣ ΙΩ Α 1922: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

14) ΜΙΧΑΣ ΕΥΣ Σ. 1923: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

15) ΧΑΡΜΑΝΤΖΗΣ ΚΩΝ Ι. 1925: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

16) ΚΑΡΑΜΗΤΣΟΣ ΓΕΩ Θ. 1939: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

17) ΔΙΔΑΣΚΑΛΟΥ ΛΕΩ Ι. 1940: Δεν εντοπίστηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

18) ΣΤΕΡΓΙΟΥ ΧΡ Θ. 1940: Στην έκδοση Αγώνες και νεκροί του ελληνικού στρατού κατά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο 1940-1945, σελίδα 442 αναγράφεται: «Στεργίου Χρήστος του Θεοδώρου, Στρατιώτης: Γεννήθηκε στο Άνυδρο Φθιώτιδας το 1907, του 3^ου ΣΠ. Φονεύθηκε πρό του Λιδωρικίου σε τροχαίο δυστύχημα στις 27 Απριλίου 1941.»

19) ΚΟΥΤΡΑΣ ΚΩΝ Ν. 1948. Δεν εντοπίσθηκαν στοιχεία στη βιβλιογραφία.

Από την έρευνα εντοπίσθηκε ένας πεσών στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, του οποίου το ονοματεπώνυμο δεν αναγράφεται στο ηρώο. Ειδικότερα, στην έκδοση Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμος Α΄, σελίδα 26 αναγράφεται: «Ρεματίσιος Γεώργιος στρατ., γεν. εις Νίκοβαν Φθιώτιδος, εφονεύθη 1897 Απριλίου 6 εις Μπούρνα-Τρύπαν.». Το τοπωνύμιο Μπούρνα-Τρύπα βρίσκεται δίπλα στη Μελούνα, όπου και άρχισαν οι εχθροπραξίες (βλέπε Χάρτης 1 και Εικ. 1&2 στην ανάρτηση ΤΣΕΡΝΟΒΙΤΙ ΤΟ ΚΕΦΑΛΟΧΩΡΙ ΤΗΣ ΟΘΡΥΟΣ, 9α. Ο Ελληνοτουρκικόςπόλεμος του 1897.).

Ο Μπλούνας στο βιβλίο του αναφέρει ότι αιχμαλωτίσθηκαν στη Μικρά Ασία, επέζησαν και επέστρεψαν στο χωριό οι Στεργίου Κωνσταντίνος, Στεργίου Γεώργιος, Νικολάου Κώστας και Κούτρας Νικόλαος (πηγή: Μπλούνας, Άνυδρο, σελίδα 38).

Τα σπίτια

Στο σημερινό Άνυδρο διασώζονται λίγα παλιά πέτρινα σπίτια κτισμένα σύμφωνα με την τοπική αρχιτεκτονική (Εικ.15αβγ). Αξιόλογο φωτογραφικό υλικό βρίσκεται στο ιστολόγιο «Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια».

α

β

γ

Εικ.15αβγ. Παλιά σπίτια στο σημερινό Άνυδρο.

Πληθυσμός

Στοιχεία που αφορούν τον πληθυσμό της Νίκοβας εμφανίζονται στις πηγές σε απογραφές που διενεργήθηκαν αμέσως μετά την απελευθέρωση. Στον πίνακα που ακολουθεί, καταχωρίζεται η πληθυσμιακή εξέλιξη της Νίκοβας από το 1844 έως το 2011.

ΕΤΟΣ	ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ
1844	182
1851	163
1861	252
1907	435
1879	281
1889	330
1896	330
1907	435
1928	497
1940	630
1951	278
1961	286
1971	256
1981	241
1991	222
2001	233
2011	157

Το 1846, εκτός από την πληροφορία για τον πληθυσμό του 1844, αναφέρεται ότι η Νίκοβα απέχει 2 ώρες από τη Στυλίδα, τότε έδρα του Δήμου Φαλάρων (πηγή: Σταματάκης, Πίναξ χωρογραφικός, σελίδα 13.).

Το 1853 αναφέρεται ότι η Νίκοβα είχε 41 σπίτια και πληθυσμό 163 κατοίκους. Βρίσκεται ανατολικά της Στυλίδας και απέχει δύο ώρες από αυτήν. Παράγει δημητριακά, όσπρια, κρασί, λάδι κ.ά. και διαθέτει «1 ξηρρόρευμα μικρόν άχρηστον, 1 δάσος μικρόν εκ θάμνων». (πηγή: Ραγκαβής, Ελληνικά, τόμος πρώτος, σελίδα 664.).

Αναφορά στη Νίκοβα και τον πληθυσμό της πραγματοποιείται το 1883 από τον λοχαγό Ν.Θ.Σχινά: «…ακολουθώ εν συντόμω τον ΒΑ πλούν του ατμοπλοίου, επειδή η μικρόν μετά την αναχώρησιν ημών εμφάνισις του από της θαλάσσης ώραν απέχοντος χωρίου των ανατολικών της Φθιώτιδος Δήμων Νίκοβα του δήμου Φαλάρων με 280 κατοίκους,…» [πηγή: Σχινάς, Οδοιπορικαί αναμνήσεις, σελίδα 179.].

Το 1896 αναφέρεται ότι η Νίκοβα έχει πληθυσμό 330 κατοίκους. Βρίσκεται βορειοανατολικά της Λαμίας και απέχει από αυτήν 5,5 ώρες ενώ ως προς τη Στυλίδα βρίσκεται στα βόρειά της και απέχει 2 ώρες από αυτήν.(πηγή: Βορτσέλας, Φθιώτις, σελίδα 465.).

Για τη Νίκοβα αναφέρει η «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία» στο ομώνυμο λήμμα: «Νίκοβα [Γεωγρ.]. Χωρίον της επαρχίας Φθιώτιδος του νομού Φθιώτιδος και Φωκίδος, έδρα ομωνύμου κοινότητος. Έχει ταχυδρομικόν γραφείον, δημοτικόν σχολείον και συνεταιρισμόν εξαγοράς του κτήματος Μαγκλαβούλας. Κάτοικοι (1928) 497.»[πηγή: Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 18 (Ν-ΟΠΤΗΣΙΣ), σελίδα 301.].

Τον Ιούλιο του 1930 με το ΦΕΚ 251/Α/17-7-1930 «…58) Η κοινότης Νικόβης της αυτής επαρχίας μετονομάζεται εις «κοινότητα Ανύδρου» και ο ομώνυμος αυτή συνοικισμός Νίκοβα εις «Άνυδρον»…» (Εικ.16αβ).

α

β

Εικ.16αβ. Η πρώτη σελίδα του ΦΕΚ 251/Α/17-7-1930 και στην Εικ.16β μέσα σε γαλάζιο πλαίσιο η μετονομασία της Νίκοβας σε Άνυδρο.

Το 1950, μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, αρκετοί κάτοικοι του Ανύδρου αναζητώντας καλύτερη τύχη, μετακινήθηκαν στην πεδινή περιοχή και δημιούργησαν τον οικισμό του Καραβομύλου.

ΤΕΛΟΣ

ΠΗΓΕΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) Βορτσέλας Ιωάννης, Φθιώτις, η προς Νότον της Όθρυος: ήτοι απάνθισμα ιστορικών και γεωγραφικών ειδήσεων από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εκ του τυπογρ. Αθ. Α. Παπασπύρου, Εν Αθήναις 1907.

2) ΓΕΣ/ΔΙΣ, Αγώνες και Νεκροί του Ελληνικού Στρατού κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο 1940-1945, Αθήνα 1990.

3) Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία, τόμος 18 (Ν-ΟΠΤΗΣΙΣ).

4) Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012.

5) Ραγκαβής Ιάκωβος, Τὰ Ελληνικά, ήτοι Περιγραφή Γεωγραφική, Ιστορική, Αρχαιολογική και Στατιστική της Αρχαίας και Νέας Ελλάδος. Τόμος Πρώτος, Εν Αθήναις 1853.

6) Σταματάκης Δ., Πίναξ χωρογραφικός της Ελλάδος, Περιέχων τα Ονόματα, τας Αποστάσεις και τον Πληθυσμόν των Δήμων, Πόλεων Κωμοπόλεων και Χωρίων./Ερανισθείς εκ διαφόρων επισήμων εγγράφων της Β. Κυβερνήσεως. Εκ του Τυπογραφείου Γ. Βλασσαρίδου, Εν Αθήναις 1846.

7) Σχινάς Νικόλαος Θ, Οδοιπορικαί αναμνήσεις, ήτοι οδοιπορικόν της Ελλάδος κατά τε ξηράν και θάλασσαν εν ω συνδέονται η γεωγραφία μετά της ιστορίας και μυθολογίας έτι, Εν Αθήναις 1883.

8) Υπουργείον Στρατιωτικών, Αγώνες και νεκροί 1830-1930, τόμοι 1 και 2, Εν Αθήναις 1930.

9) Χουλιαράκης Μιχαήλ, Γεωγραφική, διοικητική και πληθυσμιακή εξέλιξις της Ελλάδος 1821-1971, τόμος Β΄, Αθήναι 1973.

ΔΙΑΔΥΚΤΙΟ

Ιστολόγιο «Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια».

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Εικ.1. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση Το γεφύρι.

Εικ.2αβ. Χάρτης Carte de la Grèce, έκδοση 1826.

Εικ.3αβ. Χάρτης Greece and Ionian Islands, έκδοση 1861.

Εικ.4αβ. Χάρτης Greece, έκδοση 1879.

Εικ.5αβ. Χάρτης Greece, έκδοση 1893.

Εικ.6αβ. Χάρτης Central Greece: Attica. Boeotia. Locris. Phocis. Doris. Malis, έκδοση 1873.

Εικ.7αβ. Από το βιβλίο Λιβιεράτος Ε., Χαρτογραφικές Περιπέτειες της Ελλάδας 1821-1919, Με αφορμή ένα χειρόγραφο του Κωνσταντίνου Νίδερ (1898), Αθήνα 2009, σελίδα 127.

Εικ.8αβ. Χάρτης Das Königreich Hellas oder Griechenland und der Republik der Sieben IonischenInseln (Ephtánisos), έκδοση 1849.

Εικ.9αβ. Χάρτης Carte de l’ Epire et de la Thessalie, έκδοση 1871.

Εικ.10αβ. Από το βιβλίο Δημητρίου Αθ. Μπλούνα, Άνυδρο Φθιώτιδας, οι ρίζες μου, Λαμία 2012, σελίδες 9 & 10.

Εικ.11. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση το παλιό πηγάδι.

Εικ.12αβγ. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση Αη Γιώργης.

Εικ.13αβ & 14. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση λεπτομέρειες.

Εικ.15α. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση πέτρες και τοίχοι-μια βόλτα.

Εικ.15β. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση η παλιά γειτονιά-Άνυδρο.

Εικ.15γ. Ιστολόγιο Άνυδρο ή Νίκοβα, το χωριό μέσα από τα δικά μου μάτια, ανάρτηση το Άνυδρο την πιο Λαμπρή μέρα.

Εικ.16αβ. Αναζήτηση ΦΕΚ.